Οταν ταξιδεύει με το καράβι για το Καστελλόριζο, στον μεγάλο χάρτη των Δωδεκανήσων που στολίζει το σαλόνι του πλοίου, το νησί βρίσκεται ως συνήθως σε ένθετο, έξω από τη γεωγραφική του θέση. «Οι λόγοι είναι πρακτικοί, το κατανοώ», λέει. «Αλλά και πάλι με πληγώνει. Σε μια οικογενειακή φωτογραφία, θα βάζατε ποτέ ένα μέλος της οικογένειάς σας να στέκεται μόνο του στην άκρη, μακριά από τους υπόλοιπους;».
Η ιστορικός Ειρήνη Σαρίογλου είναι Πολίτισσα γέννημα-θρέμμα, συνεπώς είναι εκ γενετής αλλά και λόγω επαγγέλματος ένας άνθρωπος ταγμένος στη διαφύλαξη της μνήμης. Μεγάλωσε στην Κωνσταντινούπολη, εκεί βρίσκονται ακόμη οι δικοί της άνθρωποι κι εκεί επιστρέφει τρεις φορές την εβδομάδα αφού διδάσκει Νεώτερη Ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Πόλης.
Είναι όμως και Καστελλοριζιά· από αγάπη – αυτό το βαθύ αίσθημα που νιώθει κανείς όταν είναι πολύ νέος, και διαρκεί για πάντα. Πρωτογνώρισε το νησί 18 χρόνων και έγινε έκτοτε ο τόπος της καρδιάς της. Πόσo μάλλον που τα τελευταία 5 χρόνια έχει αναλάβει την καλλιτεχνική διεύθυνση του Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καστελλορίζου. «Το αγαπώ το νησί για πολλούς λόγους», λέει. «Είναι ένας ιδιαίτερος και ευλογημένος τόπος, πολύ κοντά στα μικρασιατικά παράλια. Και όταν λέω πολύ κοντά στη Λυκία δεν εννοώ μόνο γεωγραφικά. Αρα δεν ήμουν μια “ξένη” για τους κατοίκους του νησιού, από την πρώτη στιγμή. Το εγχείρημα του φεστιβάλ όμως ήταν δύσκολο και δεν γνώριζα εάν θα είχε την αποδοχή της τοπικής κοινωνίας και κυρίως των παιδιών».
Συζητάμε για το κινηματογραφικό φεστιβάλ «Πέρα από τα σύνορα» (23-30/8), που πλέον βρίσκεται στην τελική ευθεία έχοντας εξασφαλίσει –παρά τις αντίξοες φετινές συνθήκες– περισσότερες από 300 υποψηφιότητες από όλο τον κόσμο, από τις οποίες η προκριματική επιτροπή επέλεξε 24 ντοκιμαντέρ από 18 χώρες για το διαγωνιστικό τμήμα.
Μιλάμε για το ιστορικό ντοκιμαντέρ που αποτελεί τον κεντρικό άξονα του προγράμματος. Και βεβαίως κουβεντιάζουμε για την απόφαση να θεσμοθετηθεί μια διεθνής διοργάνωση τέτοιας εμβέλειας τόσο μακριά από την ηπειρωτική Ελλάδα – «στην εσχατιά της Ευρώπης», τονίζει εκείνη ευγενικά. «Η αφορμή για τη θεσμοθέτηση αυτού του φεστιβάλ ήταν η τελευταία παραγωγή του Ελληνικού Ιδρύματος Ιστορικών Μελετών (ΙΔΙΣΜΕ), το 2016», λέει. «Επρόκειτο για έναν τόμο και ένα ιστορικό ντοκιμαντέρ αφιερωμένα στο Καστελλόριζο με τίτλο “Στην άκρη του Αιγαίου, Καστελλόριζο, 1890-1948”. Μάλιστα το ντοκιμαντέρ αυτό απέσπασε και το Α΄ βραβείο Καλύτερου Ιστορικού Ντοκιμαντέρ στο Λονδίνο την ίδια χρονιά. Η επιθυμία μας ήταν να προβληθεί η ταινία και στο νησί. Αυτό μας οδήγησε τελικά στην ιδέα να δημιουργήσουμε το φεστιβάλ, ώστε να βοηθήσουμε το Καστελλόριζο να βρει ξανά τη θέση που του αξίζει στο πολιτιστικό γίγνεσθαι. Και τονίζω τη λέξη “ξανά”, γιατί ίσως λίγοι γνωρίζουν την ευμάρεια αλλά και τον πολιτισμό που είχε το νησάκι μέχρι τη μικρασιατική τραγωδία. Ανέκαθεν ήθελε να μοιάσει στη μεγάλη αρχόντισσα της Ιωνίας, τη Σμύρνη. Για αυτό οι Καστελλοριζιοί έφερναν πάντοτε τα καλύτερα προϊόντα στον τόπο τους: από μεθόδους εκμάθησης της γαλλικής άνευ διδασκάλου μέχρι εσάρπες Κεϋλάνης».
Σταυροδρόμι πολιτισμών
Αυτήν την παράδοση, τις αναμνήσεις αλλά και την κουλτούρα του τόπου επιδιώκει το φεστιβάλ να γνωστοποιήσει στα πέρατα του κόσμου –άλλωστε και οι Καστελλοριζιοί, άνθρωποι των συνόρων που η Ιστορία ποτέ δεν τους χαρίστηκε, βρίσκονται σκορπισμένοι σε όλες τις ηπείρους, χωρίς ωστόσο να ξεχνούν τις βαθιές τους ρίζες στο νησί. Και δεν είναι διόλου τυχαίο ότι ο θεσμός επικεντρώνεται στο ιστορικό-πολιτικοκοινωνικό ντοκιμαντέρ με διοργανωτικό φορέα το ΙΔΙΣΜΕ.
«Το γεγονός ότι κατά το παρελθόν το Καστελλόριζο υπήρξε ένα σταυροδρόμι πολιτισμών δίνει, νομίζω, μια ευρύτερη διάσταση στο εγχείρημά μας», υπογραμμίζει η ιστορικός, και αναφέρεται στην πλούσια πνευματική παράδοση του νησιού που «με αίσθημα ευθύνης» προσπαθούν να αναβιώσουν. Χωρίς να λείπει το μεράκι και η αγάπη για το αντικείμενο, που φαίνεται ότι χαρακτηρίζει τους ιστορικούς και τους συνεργάτες του ΙΔΙΣΜΕ. «Θυμίζω ότι ύστερα από 110 χρόνια φέραμε επαγγελματικό θέατρο στο νησί», σχολιάζει με υπερηφάνεια η Ειρήνη Σαρίογλου. Ουσιαστικός είναι επίσης ο ρόλος των συνδιοργανωτών –στο Παρίσι (Ecrans des Mondes) και στο Σίδνεϊ (Restoration Committee of Megisti)– και η στήριξη της πολιτείας.
Το αποτέλεσμα: μια διοργάνωση που καταφέρνει να βγάλει την Iστορία από τα σκονισμένα σχολικά βιβλία και να την κάνει κτήμα όλων μέσω του κινηματογράφου τεκμηρίωσης. Αλλά αυτό δεν συνέβη από τη μια στιγμή στην άλλη: «Τον πρώτο χρόνο επικεντρωθήκαμε μόνο στα καθήκοντα του φεστιβάλ και θεωρώ ότι δεν καταφέραμε να προάγουμε το “εμείς”», εξηγεί η ιστορικός. «Από τον δεύτερο χρόνο στην προσπάθεια αυτή συμπεριλάβαμε και τα παιδιά του Καστελλορίζου, με ποικίλες πολιτιστικές δράσεις, θεατρικές παραστάσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα, θέατρο σκιών, μαθήματα κινηματογράφησης, ελεύθερης κατάδυσης, χορού και άλλα πολλά. Ετσι ο θεσμός μετατράπηκε πολύ γρήγορα σε μια μεγάλη γιορτή πολιτισμού για μικρούς και μεγάλους, για τους μόνιμους κατοίκους αλλά και για τους επισκέπτες του νησιού».
Η γεωπολιτική
Προφανώς δεν θα μπορούσε να μείνει έξω από τη συζήτησή μας η αναφορά στην πρόσφατη ένταση των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Αλλωστε το Καστελλόριζο, ως απώτατο νοτιοανατολικό όριο της Ευρώπης, βρίσκεται σε ένα νευραλγικό σημείο γεωπολιτικά. Γι’ αυτό υπήρξε ιστορικά τόπος διαφιλονικούμενος. Μπορεί άραγε ο πολιτισμός να διαφυλάξει όχι μόνο τη μνήμη αλλά και το παρόν μιας κοινωνίας;
«Θα σας παραπέμψω σε μια πολύ αγαπημένη μου Καστελλοριζιά συγγραφέα, τη Χριστίνα Ευστρατιάδου. Στο βιβλίο της “Ιστορίες του Καστελλόριζου” περιγράφει με τρόπο γλαφυρό το νησί της στις αρχές του 20ού αιώνα, όπου μεγάλωσε εκεί και η ίδια. Αναφέρει: “14.000 ψυχές στις αρχές του 20ού αιώνα και παρά τους πολέμους, ξενιτεμούς, κατακτητές, αντέχαμε. Αντέχαμε γιατί ακουμπούσαμε σε κάτι πολύ δυνατό: στον πολιτισμό μας. Πολιτισμός που ήταν πράξη”».
«Ο θεσμός μετατράπηκε πολύ γρήγορα σε μια μεγάλη γιορτή πολιτισμού για μικρούς και μεγάλους, για τους μόνιμους κατοίκους αλλά και για τους επισκέπτες του νησιού», λέει η Ειρήνη Σαρίογλου, καλλιτεχνική διευθύντρια του Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καστελλορίζου.
Το πρόγραμμα και τα βραβεία
Φέτος ήταν μια δύσκολη χρονιά στη σκιά της πανδημίας. Παρ’ όλα αυτά, περισσότερα από 300 ντοκιμαντέρ Ελλήνων και ξένων δημιουργών υπέβαλαν αίτηση για να συμμετάσχουν στο 5ο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καστελλορίζου και τελικά προκρίθηκαν για να διαγωνισθούν 18 μεγάλου/μεσαίου μήκους ντοκιμαντέρ και έξι μικρού μήκους. Επίσης, αυτό το καλοκαίρι εγκαινιάζονται τρία νέα βραβεία. Ετσι, εκτός από τα βραβεία Καλύτερου Ιστορικού Ντοκιμαντέρ, Καλύτερου Κοινωνικοπολιτικού Ντοκιμαντέρ –αμφότερα με την ευγενική χορηγία της Βουλής των Ελλήνων– και το Ειδικό Βραβείο Μεσογειακής Φιλίας, με χορηγία του ΕΚΟΜΕ, στα βραβεία προστίθενται το βραβείο Καλύτερου Μικρού Μήκους Ντοκιμαντέρ, το βραβείο Καλύτερου Ελληνικού Ντοκιμαντέρ με χορηγία του ΑΠΘ, καθώς και το Ειδικό Βραβείο του «Οδυσσέα», με χορηγία της Γενικής Γραμματείας Απόδημου Ελληνισμού, το οποίο προορίζεται για Ελληνα σκηνοθέτη του εξωτερικού. Τη διαδικασία απονομής των βραβείων αναλαμβάνουν και φέτος διακεκριμένα μέλη της παγκόσμιας κινηματογραφικής κοινότητας, ενώ προεδρεύουσα της κριτικής επιτροπής είναι η παραγωγός και σκηνοθέτις Μπάρμπαρα Βακερνάγκελ-Τζέικομπς. Στην τελετή έναρξης οι επισκέπτες του νησιού θα έχουν την ευκαιρία να απολαύσουν ένα ιδιαίτερο αφιέρωμα στον Μάρκο Βαμβακάρη, με την προβολή του ντοκιμαντέρ «Μάρκος» σε σκηνοθεσία Νίκου Σκαρέντζου. Η βραδιά θα ολοκληρωθεί με τη συναυλία της Σοφίας Παπάζογλου. Στην τελετή λήξης θα προβληθεί σε πρώτη παγκόσμια προβολή το εξαιρετικό ντοκιμαντέρ «Saving North» του Μίτσελ Τζόνσον. Η αυλαία θα πέσει με τη συναυλία του Δημήτρη Μπάση.