Η Μεσόγειος είναι μια περίκλειστη θαλάσσια λεκάνη που αγκαλιάζεται από τρεις διαφορετικές ηπείρους, την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Η Ανατολική Μεσόγειος είναι το τμήμα της Μεσογείου που απλώνεται από τη Σικελία στα δυτικά μέχρι τις ακτές της Μέσης Ανατολής στα ανατολικά. Πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ότι είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη στα φαινόμενα που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή, καθώς σε σύγκριση με τους ωκεανούς φαίνεται να ανταποκρίνεται σε αυτήν με αρκετά ταχύτερους ρυθμούς. Σημαντικές, ωστόσο, είναι και οι άμεσες ανθρωπογενείς πιέσεις που ασκούνται στην Ανατ. Μεσόγειο, και οι οποίες σχετίζονται με την έντονη αστικοποίηση των παράκτιων περιοχών, την ανάπτυξη του τουρισμού, τη βιομηχανία, τη ναυτιλία και την αλιεία. Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση (4th Copernicus Marine Service Ocean State Report, 2020) οι υδάτινες μάζες της Μεσογείου εμφανίζουν ταχείες και έντονες αυξήσεις στη θερμοκρασία και αλατότητα, ως αποτέλεσμα της γρήγορης ανταπόκρισης που η λεκάνη παρουσιάζει στην κλιματική αλλαγή. Συγκεκριμένα, από το 1993 ώς το 2018, η αύξηση της θερμοκρασίας σε όλη τη Μεσόγειο έχει ρυθμό 0,037 βαθμούς Κελσίου ανά έτος, ενώ κατά την ίδια περίοδο η θαλάσσια στάθμη αυξάνεται με ρυθμό 2,5 χιλιοστά ανά έτος. Εχει διατυπωθεί η άποψη ότι μέχρι το τέλος του 21ου αιώνα, το οικοσύστημα της Μεσογείου θα επηρεαστεί από τις ανθρωπογενείς πιέσεις σε βαθμό που δεν θα έχει προηγούμενο στα τελευταία 10.000 χρόνια, αν φυσικά δεν ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα.
Η παρατηρούμενη έντονη τεκτονική δραστηριότητα δημιουργεί στον πυθμένα της λεκάνης της Ανατ. Μεσογείου μοναδικούς γεωλογικούς σχηματισμούς που χαρακτηρίζονται «ακραία περιβάλλοντα». Υπεραλμυρές υποθαλάσσιες «λίμνες», υποθαλάσσια όρη, υδροθερμικές πηγές, ηφαίστεια λάσπης κ.ά., είναι αντίστοιχα περιβάλλοντα που παρουσιάζουν εξαιρετικά περίπλοκες γεωβιοχημικές αλληλεπιδράσεις και διεργασίες, και ως τέτοια είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα σε ανθρωπογενείς δραστηριότητες, όπως οι γεωτρήσεις σε μεγάλα βάθη ή οι υποθαλάσσιες εξορύξεις. Μια άλλη σημαντική ιδιαιτερότητά της είναι ο εξαιρετικά ολιγοτροφικός της χαρακτήρας. Με τον όρο αυτό εννοούμε τη δυσκολία του θαλάσσιου οικοσυστήματος στη διατήρηση υψηλής αφθονίας σε θαλάσσια βιομάζα. Ο χαρακτήρας αυτός μπορεί εύκολα να επηρεαστεί από την εισροή θρεπτικών στοιχείων στο θαλάσσιο περιβάλλον μέσω της ατμόσφαιρας, όπως με μηχανισμούς μεταφοράς σκόνης από την Αφρική, φαινόμενο που παρουσιάζει ιδιαίτερα μεγάλη σημασία για το θαλάσσιο οικοσύστημα. Επιπροσθέτως, η συνεχιζόμενη οξίνιση της Μεσογείου ως αποτέλεσμα της διαρκούς αύξησης της συγκέντρωσης διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, αποτελεί ένα ακόμη ζήτημα με σημαντική επίδραση στο οικοσύστημα. Οι αρνητικές επιπτώσεις της οξίνισης σε συνδυασμό με την εισβολή ξενικών ειδών στο περιβάλλον της Ανατ. Μεσογείου μετά τη διάνοιξη της Διώρυγας του Σουέζ (λεσσεψιανοί μετανάστες), αποτελούν από τις σοβαρότερες απειλές της ισορροπίας των θαλάσσιων βιοτόπων στην περιοχή σε ευθεία σύνδεση με την κλιματική αλλαγή.
Η επίπτωση των ανθρωπογενών πιέσεων είναι βέβαιο ότι θα αυξηθεί στο άμεσο μέλλον. Οι από δεκαετίες ασκούμενες οικονομοκοινωνικές πιέσεις, όπως η συνεχής αστικοποίηση των παράκτιων περιοχών, η συνοδός ανάπτυξη της τουριστικής βιομηχανίας, η αυξανόμενη ναυτιλιακή κίνηση και η υπερεκμετάλλευση των αλιευτικών αποθεμάτων αποτελούν επιβαρυντικούς για το οικοσύστημα παράγοντες που αθροίζονται διαρκώς στις άμεσες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Την ίδια στιγμή νέες προκλήσεις αναδύονται σχετιζόμενες με δραστηριότητες όπως οι βαθιές γεωτρήσεις για την εκμετάλλευση κοιτασμάτων υδρογονανθράκων. Παράλληλα, όμως, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Ανατ. Μεσογείου παρέχουν σημαντικές ευκαιρίες για «γαλάζια ανάπτυξη» και δημιουργία θέσεων εργασίας, όπως για παράδειγμα στους τομείς των υδατοκαλλιεργειών και του τουρισμού. Κατά συνέπεια, ζητήματα όπως ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός, η πρόληψη φυσικών και ανθρωπογενών καταστροφών καθώς και πληθώρα άλλων θεμάτων που σχετίζονται ευθέως με την οικονομική ανάπτυξη, αποτελούν κοινωνικές προκλήσεις που πρέπει άμεσα να αντιμετωπιστούν στα επόμενα χρόνια. Η επιστημονική έρευνα μπορεί και πρέπει να αποτελέσει τη βάση για την παροχή στους υπευθύνους χάραξης πολιτικής και στην κοινωνία όλων εκείνων των απαραίτητων εργαλείων και πληροφοριών που απαιτούνται για τον σχεδιασμό και την επιβολή των απαιτούμενων δράσεων αντιμετώπισης και μέτρων μετριασμού των περιβαλλοντικών προκλήσεων.
Καταλήγοντας, η γεωγραφία έχει αποδώσει στην Ανατ. Μεσόγειο τον ρόλο ενός διαδρόμου που συνδέει τρεις ηπείρους και πλειάδα λαών με πολιτιστικούς, οικονομικούς και περιβαλλοντικούς δεσμούς. Κατά συνέπεια, οι προσπάθειες για την αντιμετώπιση των προβλημάτων από την κλιματική αλλαγή προϋποθέτουν κοινές δράσεις, συναντίληψη σε ευρύτερη γεωγραφική κλίμακα και διεθνείς συνεργασίες. Οι προκλήσεις πρέπει να γίνουν ευκαιρίες ώστε οι μελλοντικές δράσεις να εξασφαλίσουν την προστασία του περιβάλλοντος και την αειφορία για όλους.
* Ο δρ Δημήτρης Βελαώρας είναι φυσικός – ωκεανογράφος, εντεταλμένος ερευνητής, Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ).
Η συγγραφή του άρθρου υποστηρίχθηκε από το Εθνικό Δίκτυο για την Κλιματική Αλλαγή – CLIMPACT, μια εμβληματική πρωτοβουλία της Γενικής Γραμματείας Ερευνας και Τεχνολογίας του υπουργείου Ανάπτυξης και Επενδύσεων με κύριο στόχο να αποτελέσει πόλο έγκυρης εμπειρογνωμοσύνης και συμβουλευτικό όργανο της πολιτείας και της κοινωνίας σε θέματα μελέτης και αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής. Αφορμή για τις σκέψεις, απόψεις και ιδέες στάθηκε η έκδοση δύο τόμων συλλογής διεπιστημονικών άρθρων για την περιοχή της Ανατ. Μεσογείου με τίτλο «Revisiting the Eastern Mediterranean: Recent knowledge on the physical, biogeochemical and ecosystemic states and trends», που δημοσιεύτηκαν το 2019 και 2020 στο διεθνές επιστημονικό περιοδικό Deep-Sea Research II: Topical studies in Oceanography.