Πανδαμάτωρ ο χρόνος. Αλλά, φαίνεται ότι κάνει και εξαιρέσεις, αφήνοντας ανέπαφα κάποια πράγματα. Ισως επειδή σέβεται τα δημιουργικά πνεύματα και τις αληθινές αξίες. Ποιος αμφιβάλλει ότι σ’ αυτόν τον «ανέπαφο κύκλο» συγκαταλέγεται και «H Διάπλασις των Παίδων», που ξαναζωντανεύει και προσφέρει σήμερα στους αναγνώστες της η «Καθημερινή» – έτσι σαν δώρο από τους παππούδες στα εγγόνια τους; Τα παλιά λεξικά δίνουν την ταυτότητά της με λίγα λόγια: «Εικονογραφημένον περιοδικόν διά παιδία, εφήβους και νεάνιδας ιδρυθέν εν Αθήναις το 1879 υπό του Νικολάου Π. Παπαδοπούλου. Κατ’ αρχάς εξεδίδετο δεκαεξασέλιδος κατά μήνα, κατόπιν κατά δεκαπενθήμερον και τέλος εβδομαδιαίον εις μεγαλύτερον σχήμα οκτασέλιδον. Εις την Διάπλασιν των Παίδων συνειργάσθησαν διακεκριμένοι λόγιοι και ποιηταί Κωστής Παλαμάς, Γεώργιος Βιζυηνός, Γεώργιος Σουρής, Χαρ. Αννινος, Δημ. Καμπούρογλου, Γεώργιος Δροσίνης και άλλοι. Αρχισυντάκτης αυτής διετέλεσε μέχρι το 1893 ο Αριστοτέλης Κουρτίδης με το ψευδώνυμον Αιμίλιος Ειμαρμένος και από του 1893 ο Γρηγόριος Ξενόπουλος με το ψευδώνυμον Φαίδων, μέχρι του θανάτου του Νικολάου Παπαδοπούλου, οπότε και ανέλαβε και την διεύθυνσιν του περιοδικού…».
Απήχηση
Τα γραπτά μένουν. Και αναδιφώντας στους παλιούς τόμους, στα παλιά τεύχη της «Διαπλάσεως» που κυκλοφορούσαν τον προπερασμένο αιώνα μαθαίνουμε τα πάντα για την πορεία, τους σκοπούς και την επιτυχία της, για την απήχηση που είχε σε τόσες γενιές, σε καιρούς που η τηλεόραση ήταν ανύπαρκτη και η χαρά ακολουθούσε τα μέτρα και τα αυστηρά ήθη μιας χώρας που αγωνιζόταν να σταθεί στα πόδια της, να προοδεύσει, να προχωρήσει στην οδό του πεπρωμένου της. H «αυτογνωσία» του περιοδικού επισημαίνεται στην πρώτη σελίδα ενός τόμου του 1898.
Για τους στόχους του αρκούσαν τέσσερις λέξεις τυπωμένες με καλλιγραφικά στοιχεία: «Τέρπειν άμα και διδάσκειν», ενώ στην κορυφή, κάτω από τον τίτλο έγραφε τις εξής φράσεις της καθαρεύουσας: «Συνιστώμενον υπό του υπουργείου της Παιδείας ως το κατ’ εξοχήν παιδικόν περιοδικόν σύγγραμμα, αληθείς παρασχόν εις την χώραν ημών υπηρεσίας, και υπό του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως ως ανάγνωσμα άριστον και χρησιμώτατον εις τους παίδας». Τιμή συνδρομής δι’ εν έτος: Εσωτερικού δρχ. 7 – Εξωτερικού φρ. χρ. 8. H τιμή κάθε τεύχους ήταν 15 λεπτά. Το «εν Αθήναις» γραφείο του ήταν τότε στην οδό Αιόλου 119, έναντι Χρυσοσπηλαιωτίσσης, και αργότερα στην οδρό Ευριπίδου 42. Εκεί είχε συναντήσει ο συγγραφέας των «Μαυρόλυκων» Θανάσης Πετσάλης Διομήδης στα 1916, όταν ήταν μόλις δώδεκα ετών, τον Γρηγόριο Ξενόπουλο -την ολοζώντανη ψυχή της «Διαπλάσεως»- και έγραψε στην «Ελληνική Δημιουργία» πως τον θυμάται «σκυμμένον πάντα απάνω σε ένα χαρτί, με την πένα στο χέρι, χωμένον μέσα σε στοίβες βιβλία. Είτανε δα ολόκληρο το σπίτι της οδού Ευριπίδου πνιγμένο στα βιβλία. Από τη μέση της σκάλας σε παραλάβαιναν τα φύλλα της «Διαπλάσεως».
Με μια ματιά στα περιεχόμενα ενός τόμου, διαπιστώνει κανείς πως η «Διάπλασις» δημοσίευε μυθιστορήματα σε συνέχειες, διηγήματα, ποιήματα, αθηναϊκές επιστολές που έγραφε ο Ξενόπουλος ως Φαίδων, λογοπαίγνια του Ανανία, παραμύθια, ανέκδοτα με τον τίτλο «παιδικόν πνεύμα», διαγωνισμούς, εικόνες βραβευθέντων, μικρά μυστικά που αντήλλασσαν οι συνδρομητές με ψευδώνυμα, στήλες αλληλογραφίας και, φυσικά, οι περίφημες «Κυριακαί της Διαπλάσεως», που έχουν μείνει στη μνήμη μέχρι σήμερα.
Οι Κυριακές
Αλλά, τι ήταν αυτές οι Κυριακές; Την απάντηση δίνει ο ίδιος ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, που γράφει: «Είναι εν είδος Διαγωνισμού. Δίδεται υπό της Διαπλάσεως μία ερώτησις, εις την οποίαν οι φίλοι της απαντούν δι’ επιστολών, εντός ορισμένης προθεσμίας. Αι επιστολαί αι περιέχουσαι την απάντησιν δεν πρέπει να περιέχουν τίποτε άλλο εκτός αυτής. Πρέπει να είναι υπογεγραμμέναι με το όνομα και το ψευδώνυμον του διαγωνιζομένου… Κατόπιν η Διάπλασις, βοηθούμενη συνήθως από το σπιτικόν της (το οποίον αποτελείται από την γηραιάν οικονόμον της Μάρθαν, από τον νεαρόν ψυχογυιόν της Ανανίαν και από τα δώδεκα μικράς αδελφάς του, Αγάπην, Πίστιν, Ελπίδα, Καλήν, Κικήν, Φιφήν κ.τ.λ. και από μίαν μαύρην γάτα ονομαζομένην Πίσσαν) η Διάπλασις λοιπόν αναγινώσκει τας απαντήσεις αυτάς εκ των οποίων βραβεύει με A΄ Βραβείον την καλλιτέραν, με B΄ Βραβείον τας δύο μετ’ αυτήν, με Γ΄ Βραβείον τας τρεις μετ’ αυτάς, απονέμει δε Επαινον και Εύφημον Μνείαν, εις όσας κριθώσιν άξιαι…». Μία από τις ερωτήσεις αυτές, που δόθηκαν το 1898, για την Εκτη Κυριακή, ήταν η εξής: «Εάν διά μίαν και μόνην ημέραν σάς εδίδετο εξουσία να κάμετε ό,τι θέλετε, τι θα εκάμνατε; Πώς ηθέλατε μεταχειρισθεί την παντοδυναμίαν σας αυτήν;»
Πέντε μήνες αργότερα, στις 16 Μαΐου 1898, στην πρώτη σελίδα της Διαπλάσεως, δημοσιεύεται το «ρεπορτάζ», σχετικά με την κρίση των επιστολών και τα αποτελέσματα του διαγωνισμού. «Μετ’ ολίγον το τερπνόν μου γραφείον έγινεν ειπέρ ποτέ τερπνότερον, με την μεγάλην τράπεζαν εις το μέσον, πέριξ της οποίας είχεν αραδιασθεί υπό την προεδρείαν μου όλον το σπιτικόν, και επί της οποίας είχον παραταχθεί οι σωροί των επιστολών σας. Μόνον η Πίσσα μου εφαίνετο απορούσα πώς εις ένα τόσω μεγάλο τραπέζι δεν υπήρχον πιάτα και φαγητά…».
Πρώτο βραβείο είχε πάρει τότε ένα κορίτσι με το ψευδώνυμο Ιρις, που είχε γράψει ότι «θα μετεχειρίζετο την παντοδυναμίαν της, προς θεραπείαν όλων των ασθενών της υφηλίου». Κι ένα άλλο διαπλασόπουλο, με το ψευδώνυμο Αρθούρος Κοέν, που πήρε έπαινο, είχε απαντήσει πως «θα αφώπλιζεν όλους τους στρατούς του κόσμου, θα έρριπτε τα τερατώδη και ανθρωποκτόνα όπλα των εις τα βάθη της θαλάσσης και θα αδελφοποιούσεν όλους τους λαούς της υψηλίου. (Βεβαίως, αν οι λαοί ήσαν αδελφοποιημένοι -παρετήρησεν ο Ανανίας- τα όπλα θα ήσαν περιττά. Αλλά οι λαοί δεν αδελφοποιούνται με το να ρίψη κανείς τα όπλα των εις την θάλασσαν, διότι… κατασκευάζονται αμέσως άλλα…).
Και το δημοσίευμα για τα αποτελέσματα της «έκτης Κυριακής της Διαπλάσεως» τελείωνε με το ερώτημα της «εβδόμης Κυριακής», που ήταν: «Από όλα τα σφάλματα, εις τα οποία υποπέσατε έως τώρα, ποίον σας ελύπησε και σας έκαμε να μετανοήσετε περισσότερον;».
Προσβάσεις
Εκείνο που παρατηρεί κανείς είναι ότι στο περιοδικό αναφέρονταν όλα τα παιδιά που είχαν πάρει μέρος στον διαγωνισμό, με αποσπάσματα από τις απαντήσεις που είχαν στείλει με τις επιστολές τους. Και αυτό είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της «Διαπλάσεως», μια τακτική που ακολουθήθηκε και στις επόμενες δεκαετίες και μαρτυρεί ότι οι μικροί αναγνώστες έβρισκαν πάντα τη μικρή της θύρα ανοικτή, είχαν προσβάσεις στις σελίδες της και μπορούσαν, είτε με «μικρά μυστικά» και ανέκδοτα είτε με γράμματα και συνεργασίες, να έχουν μια ειλικρινή απάντηση για τις επιδόσεις τους και να μετέχουν στη σύνταξη του περιοδικού. Ως προς αυτό, η φιλόλογος κ. Βίκυ Πάτσιου έγραψε στις «Διαδρομές» το φθινόπωρο του 1989: «H Διάπλαση αποτελούσε έναν ολόκληρο κόσμο με συνδρομητές (φανατικούς και ανυπόμονους), συλλόγους για τη διάδοσή της, ψευδώνυμα – απαραίτητα για όσους ήθελαν να συμμετέχουν στη ζωή του περιοδικού, λευκώματα, διακριτικό σήμα και ναυτικά καπέλα: Το 1905, το πιλοπωλείο E. I. Μωραΐτου ισχυρίζεται ότι διαθέτει τα ωραιότερα και φθηνότερα παιδικά καπέλα. Μεταξύ αυτών διακρίνονται «τα ναυτικά καπέλα επί της ταινίας των οποίων αναγράφεται η λέξις ΔΙΑΠΛΑΣΙΣ, διά τους συνδρομητάς της Διαπλάσεως των Παίδων».
Η στήλη της αλληλογραφίας, οι αθηναϊκές επιστολές, τα δημοψηφίσματα, η Σελίς Συνεργασίας Συνδρομητών, τα «Μικρά Μυστικά» εξασφαλίζουν την πρωτοτυπία του περιοδικού, προκαλούν τη συμμετοχή των αναγνωστών του και δημιουργούν ένα κλίμα προσωπικών σχέσεων…», προσθέτει η κ. Βίκυ Πάτσιου. Στη μελέτη εκείνη αναφερόταν και ένα απόσπασμα δημοσιεύματος του Θ. Δ. Φραγκόπουλου, με τίτλο «H κυρία Διάπλασις», στη Νέα Εστία, τον Απρίλιο του 1979, σχετικά με τα γραφεία του περιοδικού. Εγραφε λοιπόν τότε ο Θ. Δ. Φραγκόπουλος πως «τόση ήταν η πεποίθηση πως το σπιτικό αυτό ήταν και πραγματικό, ώστε πολλά διαπλασόπουλα πάθαιναν κυριολεκτικά έναν ψυχολογικό κραδασμό, όταν ανεκάλυπταν πως στην πραγματικότητα το σπίτι που στέγαζε τη Διάπλαση ήτανε ένα αφάνταστα σκωληκοφαγωμένο κτίριο… στην Αγορά… Ανάλογο ψυχολογικό σοκ παθαίναμε όταν βλέπαμε τα αναγνώσματα της κυρα-Μάρθας να κυκλοφορούνε στο εμπόριο, σαν βιβλία, με την υπογραφή, φαρδιά πλατιά, του Γρηγορίου Ξενόπουλου».
Ψευδώνυμα
Στον τόμο «Πεντακόσια χρόνια έντυπης παράδοσης του Νέου Ελληνισμού (1499-1999) που εξέδωσε η Βουλή των Ελλήνων, περιλαμβάνεται -μεταξύ άλλων- εκτενής αναφορά στη Διάπλαση των Παίδων που υπογράφει η κ. Ελλη Δρούλια-Μητράκου.
Εκεί επισημαίνεται ότι ο Γρηγόριος Ξενόπουλος «υπέγραφε με μια πλειάδα ψευδωνύμων, όπως άλλωστε και οι συνδρομητές και οι συνεργάτες που έγραψαν ή μετέφρασαν κείμενα για το περιοδικό: Ιάκωβος X. Δραγάτσης, Αλέξανδρος Κατακουζηνός, Δημήτριος Καμπούρογλου, Παναγιώτης Φέρμπος, Σταματίνα Αρ. Κουρτίδη, Χριστόφορος Σαμαρτσίδης, Μιχαήλ Γιαννουκάκης, Γεώργιος Φακίρης, Ιωάννης Γιαννούκος, Νικόλαος Χατζιδάκις, Σέργιος Μαυρίδης, Κωνσταντίνος Πατριαρχόπουλος, Δημήτριος Ταγκόπουλος, Νικόλαος Ποριώτης, Ιωάννης Χέλμης, Ευάγγελος Ιωάννου, Σταυρούλα Μαρκέτου, Ιωάννης Μαρμαριάδης με το ψευδώνυμο Πέτρος Χάρης, Ιωάννης Κακριδής, Μιχαήλ Δ. Στασινόπουλος, I. M. Παναγιωτόπουλος, Φούλα Χατζιδάκη». Στο ίδιο κείμενο σημειώνεται μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια: Πρώτος συνδρομητής του παιδικού περιοδικού γράφτηκε ο Κωνσταντίνος Ρακτιβάν, μετέπειτα δικηγόρος, βουλευτής, πρόεδρος της Βουλής, υπουργός, πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας και τέλος ακαδημαϊκός.
Ανθεκτική
Δεν χρειάζεται να αναρωτηθούμε, να ερευνήσουμε, να προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε τους λόγους που οδήγησαν στην επιτυχία τη «Διάπλαση», την έκαναν ανθεκτική στον χρόνο και της χάρισαν μια γοητεία που έθελξε αναρίθμητα Ελληνόπουλα στα περίπου εβδομήντα έτη της πρώτης παρουσίας της στον χώρο του Τύπου, αλλά και στα δεκατρία έτη της επανέκδοσής της, το 1957 με διευθυντή τον αλησμόνητο δημοσιογράφο και λογοτέχνη Κώστα Παράσχο. Γιατί, πρέπει να πούμε στο σημείο αυτό ότι η παλιά «Διάπλασις των Παίδων» έκλεισε στις 26 Ιουλίου 1948, ο μυθιστοριογράφος, θεατρικός συγγραφέας, κριτικός και παιδαγωγός Γρηγόριος Ξενόπουλος -που έγραψε σπουδαία κεφάλαια στην πνευματική ιστορία του τόπου μας- πέθανε τρία χρόνια αργότερα, και την άνοιξη του 1957 ο Αθανάσιος Παράσχος, που έβγαζε τον «Εθνικό Κήρυκα», πήρε στα χέρια του τη Διάπλαση, για να συνεχίσει την έκδοσή της με διευθυντή τον αδελφό του Κώστα Παράσχο. Μια πορεία που τερματίστηκε το 1970, στην περίοδο της δικτατορίας.
Το μυστικό της επιτυχίας του περιοδικού λοιπόν, είχε αποκαλύψει ο Ξενόπουλος από το 1921 τονίζοντας χαρακτηριστικά ότι η Διάπλασις «δεν μιμήθηκε κανένα. Εκαινοτόμησε, άνοιξε δρόμο δικό της, παρουσιάστηκε με ψυχή και μορφή ιδιότυπη…». Και στ’ αχνάρια αυτά προσπαθούσε να βαδίσει ο Κώστας Παράσχος, με άξιους συνεργάτες, προσήλωση στην παράδοση, αλλά και αναγκαίες μεταβολές στη σελιδοποίηση, αφού το περιοδικό κυκλοφορούσε πλέον με χρωματιστό εξώφυλλο και θέματα που ταίριαζαν στην επικαιρότητα της εποχής του, μα κρατούσαν συνάμα αναμμένη τη φλόγα του παρελθόντος.
Ναι, υπήρχαν και τότε σελίδες συνεργασίας αναγνωστών, μικρές αγγελίες και ψευδώνυμα παιδιών και σημερινές προσωπικότητες των γραμμάτων μας ήταν διαπλασόπουλα της εποχής εκείνης, από την οποία μας χωρίζουν τόσες δεκαετίες.
Ομως, η Διάπλασις των Παίδων δεν έσβησε, μήτε πέρασε στο περιθώριο της λησμονιάς. Τρανή απόδειξη ότι τούτη την ώρα ξαναβρίσκεται κοντά σας, κοντά στους αναγνώστες της «Καθημερινής».