Μόνο την τελευταία τριετία πάνω από 250.000 έλατα από τα δύο εκατομμύρια του κυριότερου πνεύμονα της Αττικής πέθαναν. Πρόκειται για το δραματικό αποτέλεσμα μιας σύνθετης διαδικασίας, που οπωσδήποτε σχετίζεται με τη μείωση της βροχόπτωσης, αλλά μάλλον επηρεάζεται αρνητικά και από την αυξανόμενη ρύπανση του λεκανοπεδίου. Το βουνό αλλάζει όψη, το οικοσύστημα πληγώνεται και εάν δεν παρθούν μέτρα, ο δασικός πλούτος της Πάρνηθας θα εξασθενίσει πολύ σημαντικά στο άμεσο μέλλον. Οπως μας είπε ο Δασάρχης της Πάρνηθας, ο κ. Γιώργος Αμοργιανιώτης, «το πρόβλημα έχει ξεκινήσει από παλιά, από το 1960 (νεκρώσεις είχαν καταγραφεί και το 1930), αλλά πήρε πολύ μεγάλες διαστάσεις στα 1988 – 1989 και το 2000 – 2002. Βρισκόμαστε στο ξηροθερμικό όριο ανάπτυξης της ελάτης και κάθε μεταβολή μπορεί να έχει άμεσες επιδράσεις. Ανάλογα φαινόμενα παρατηρήθηκαν στη Βυτίνα, στον Παρνασό και αλλού».
Η μείωση των βροχών
Πού οφείλεται όμως το εκτεταμένο φαινόμενο των νεκρώσεων; O ερευνητής του Ινστιτούτου Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων του ΕΘΙΑΓΕ κ. Παναγιώτης Τσόπελας, ο οποίος υλοποιεί και σχετικό πρόγραμμα παρακολούθησης της υγείας του ελατοδάσους σημειώνει ότι «οι νεκρώσεις δένδρων ελάτης δεν οφείλονται πρωτογενώς σε παθογόνα αίτια. Η ταυτόχρονη εμφάνιση του φαινομένου σε περιοχές που απέχουν μακριά η μία από την άλλη αποκλείει την πιθανότητα ενός παθογόνου οργανισμού αποκλειστικά υπεύθυνου για τις νεκρώσεις των δένδρων. Οι παρατηρήσεις αρκετών ερευνητών στην Ελλάδα, καθώς και σε περιοχές της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής συγκλίνουν στην άποψη ότι το φαινόμενο των εκτεταμένων νεκρώσεων δένδρων ελάτης σχετίζεται άμεσα με περιόδους μειωμένων βροχοπτώσεων. Νεκρώσεις ελατοδένδρων σε μεγάλη έκταση παρατηρούνται συνήθως όταν το ετήσιο ύψος βροχής είναι μειωμένο κατά το έτος που εμφανίζονται τα νεκρά δένδρα ή το προηγούμενο έτος».
Τα στατιστικά στοιχεία επιβεβαιώνουν την εκτίμηση. Τη διετία 1998 – 1999, όταν οι βροχοπτώσεις στην Πάρνηθα ήταν σε κανονικά επίπεδα, οι νεκρώσεις δένδρων δεν ξεπέρασαν το 0,7% και 0,3% του συνόλου, αντίστοιχα. Ακολούθησε όμως μια ξηρή διετία και οι νεκρώσεις αυξήθηκαν σημαντικά στο 3,5% το 2000 και στο 4,9% το 2001. Το 2002 το ποσοστό των νεκρών δένδρων παρέμεινε σε υψηλά επίπεδα (5,9%), συνέχεια της τάσης των προηγουμένων ετών. Οι αυξημένες βροχοπτώσεις των δύο τελευταίων ετών συνέβαλαν στη μείωση των νεκρώσεων στο 0,9% το 2003, σύμφωνα με τα μέχρι στιγμής δεδομένα. «Είναι αδιαμφισβήτητο το γεγονός ότι οι νεκρώσεις στα δάση ελάτης σχετίζονται άμεσα με περιόδους ξηρασίας», τονίζει ο κ. Τσόπελας.
Ωστόσο, το φαινόμενο είναι αρκετά σύνθετο. «Τα δένδρα που νεκρώνονται κατά τη διάρκεια ξηρών περιόδων εμφανίζουν τα προηγούμενα χρόνια μια σταδιακή εξασθένιση, που οφείλεται στην επίδραση αβιοτικών και βιοτικών παραγόντων. Τα εξασθενημένα δένδρα κατά τη διάρκεια ξηρών ετών υφίστανται υδατική καταπόνηση, στη συνέχεια προσβάλλονται από φλοιοφάγα έντομα και νεκρώνονται», σημειώνει ο ερευνητής.
Εξασθενημένα δέντρα
Αλλά τα δέντρα προσβάλλονται από φλοιοφάγα έντομα επειδή είναι καταπονημένα και οι μηχανισμοί άμυνας κατά των εντόμων έχουν εξασθενίσει, διευκρινίζει. Ποιοι παράγοντες οδηγούν στην εξασθένιση των ελάτων;
«Ενας σημαντικός βιοτικός παράγοντας, που εξασθενίζει τα δένδρα είναι ο ιξός (Viscum album), γνωστός επίσης ως γκι. Το 70% περίπου των δένδρων ελάτης του ανωρόφου στην Πάρνηθα είναι προσβεβλημένα από τον ιξό. Επίσης, έχουν καταγραφεί και άλλοι βιοτικοί παράγοντες, όπως έντομα και μύκητες που συμβάλλουν στην εξασθένιση των δένδρων, αλλά σε μικρότερο βαθμό», λέει ο κ. Τσόπελας. «Μεταξύ των παραγόντων που πιστεύεται ότι συμβάλλουν στο φαινόμενο της εξασθένισης των δασών είναι και η ατμοσφαιρική ρύπανση», συμπληρώνει.
Οσον αφορά την ατμοσφαιρική ρύπανση ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η έρευνα που πραγματοποίησε το 1997 ο γεωπόνος κ. Δημήτρης Βελισαρίου, για λογαριασμό του Μπενάκειου Φυτοπαθολογικού Ινστιτούτου. Από τον Ιούνιο έως τον Σεπτέμβριο του 1997 μετρήθηκαν τα επίπεδα του τροποσφαιρικού όζοντος στην Πάρνηθα και βρέθηκαν σε πολύ ψηλά επίπεδα. «Οι συγκεντρώσεις όζοντος ξεπέρασαν κατά πολύ τα μέγιστα επιτρεπτά επίπεδα για τα δάση», σημειώνει ο κ. Δ. Βελισαρίου. «Το τροποσφαιρικό όζον είναι ο κυριότερος ρύπος, όσον αφορά τις αρνητικές επιπτώσεις στα φυτά. Πέρα από τις συγκεντρώσεις, χρησιμοποιήσαμε και φυτά – δείκτες όπου καταγράφηκαν οι αρνητικές επιδράσεις της πολύ σημαντικής παρουσίας του όζοντος. Ακόμα και στις βελόνες της ελάτης παρατηρήσαμε τοξικά μικροσκοπικά συμπτώματα, τα οποία έχουν καταγραφεί στη διεθνή βιβλιογραφία». Σε ερώτηση εάν και κατά πόσο η εξασθένιση των ελάτων σχετίζεται ευθέως με τη ρύπανση και το όζον, μάς απάντησε ότι «προσωπικά εκτιμώ ότι είναι ένας από τους πολύ βασικούς παράγοντες, αλλά απαιτείται συγκεκριμένη έρευνα, γιατί το κάθε είδος ελάτης, το κάθε οικοσύστημα, έχει τη δική του ευαισθησία». Γιατί δεν έγινε παραπέρα έρευνα; Ισως γιατί τα προβλήματα του περιβάλλοντος αντιμετωπίζονται ακόμα ως… πολυτέλεια. Πάντως, όπως μας πληροφορεί ο κ. Τσόπελας, τα τελευταία χρόνια διεξάγεται μελέτη των επιπτώσεων της «όξινης βροχής» στο ελατοδάσος της Πάρνηθας.
Το σίγουρο είναι ότι όταν πρόκειται για την υγεία του εθνικού δρυμού της Πάρνηθας δεν χωρά η παραμικρή καθυστέρηση, η παραμικρή αμέλεια…