H 14η Σεπτεμβρίου, ημέρα πυρπόλησης της Σμύρνης, αποτελεί εδώ και δύο χρόνια επίσημη επέτειο του ελληνικού κράτους. Με τον τρόπο αυτό, η μεγαλύτερη τραγωδία που βίωσε ποτέ ο ελληνισμός έγινε αναπόσπαστο μέρος της συλλογικής εθνικής μνήμης. H γενοκτονία του μικρασιατικού ελληνισμού και η Μικρασιατική Καταστροφή, γενικότερα, έπαψαν να αποτελούν λευκές σελίδες και απαγορευμένη γνώση στο νεοελληνικό μας τοπίο. Παρ’ όλα αυτά όμως, η έκταση και η σημασία των γεγονότων δεν έχουν πλήρως συνειδητοποιηθεί. Με την καταστροφή της Σμύρνης ολοκληρώθηκε η γενοκτονία των χριστιανικών πληθυσμών, που είχε αποφασίσει επισήμως η νεοτουρκική κυβέρνηση το 1911. Παράλληλα, έκλεισε και ο κύκλος της παρουσίας των Ελλήνων στη μικρασιατική γη μετά 35 αιώνες δημιουργικής παρουσίας. Ειδικότερα, ο χριστιανικός ελληνισμός βρέθηκε οριστικά εκτός της Ιωνίας, του Πόντου, της Καππαδοκίας και της Ανατολικής Θράκης. Στις 14 Σεπτεμβρίου του 1922 έκλεισε και άλλος ένας κύκλος: αυτός της θανάσιμης σύγκρουσης του χριστιανισμού με το επιθετικό Ισλάμ που άρχισε με τη μάχη του Ματζικέρτ πριν από 932 χρόνια. H μεγάλη αυτή σύγκρουση των θρησκειών στην περιοχή του παλιού ελληνικού κόσμου μετετράπη σε σύγκρουση εθνών την εποχή που τα νέα κοινωνικά μεγέθη καθορίστηκαν από την εθνική αντίληψη. O ισλαμικός κόσμος μετετράπη σε τουρκικό έθνος και ολοκλήρωσε με μεγάλη επιτυχία τον ιερό του πόλεμο, το Τζιχάντ.
Η καταστροφή της Σμύρνης από τα κεμαλικά στρατεύματα είχε έναν πολλαπλό συμβολισμό. Αφενός, το Μισοφέγγαρο κατανικούσε πλήρως τον Σταυρό και αφετέρου το τουρκικό έθνος συνέτριβε το ελληνικό. H άπιστη χριστιανική Σμύρνη, η «γκιαούρ Ιζμίρ» μετατράπηκε σε σωρό καπνιζόντων ερειπίων προς δόξαν του προφήτη Μωάμεθ και του νέου ανταγωνιστή του, του Κεμάλ Ατατούρκ.
Η μικρασιατική πρόκληση έδωσε στον ελληνισμό την ευκαιρία για την εθνική του ολοκλήρωση. H ένταξη στο κράτος των Ελλήνων, των πλέον ανεπτυγμένων ελληνικών εδαφών θα επιτάχυνε τον μετασχηματισμό της Ελλάδας σε ένα σύγχρονο έθνος-κράτος, θα αύξανε το γεωπολιτικό και οικονομικό της βάρος και, παράλληλα, θα πραγμάτωνε τις ιδέες για χειραφέτηση από την απολυταρχική οθωμανική εξουσία. H παρουσία της Ελλάδας στην Ιωνία και στην Ανατολική Θράκη και οι προσπάθειες απελευθέρωσης των Ελλήνων στον Πόντο υπήρξαν οι μοναδικές εγγυήσεις για τη σωτηρία των ελληνικών πληθυσμών που είχαν υποστεί γενοκτονία από τους Τούρκους εθνικιστές κατά τη διάρκεια του πολέμου με κορύφωση την περίοδο 1916-1918.
H νίκη των συμμάχων στον A΄ Παγκόσμιο Πόλεμο -που τοποθέτησε την Ελλάδα στο τραπέζι των νικητών- υπήρξε μια μοναδική ευκαιρία. H Συνθήκη των Σεβρών -αποτέλεσμα της ήττας των Νεότουρκων εθνικιστών- διευθετούσε εν μέρει τα πραγματικά εθνικά προβλήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. H Ελλάδα αναδείχτηκε σε σημαντική περιφερειακή δύναμη. Οι συμμαχικές δυνάμεις και ειδικότερα η Μεγάλη Βρετανία έχρισαν την Ελλάδα εντολοδόχο στην περιοχή. H μοναδική σύμπτωση θετικών εξελίξεων έκανε να φαίνεται πραγματοποιήσιμο το όνειρο της απελευθέρωσης των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης.
Γιατί ηττηθήκαμε
Τι συνέβη όμως και το εφικτό μετετράπη σε εφιάλτη;
Κατ’ αρχάς άλλαξε το διεθνές τοπίο. H επανάσταση των μπολσεβίκων στη Ρωσία και τα ιδιαίτερα συμφέροντα κάποιων από τους συμμάχους μας, όπως των Γάλλων και των Ιταλών, οδήγησαν στην ενίσχυση του εθνικιστικού κινήματος του Μουσταφά Κεμάλ. Παρ’ όλη όμως την αλλαγή οι Ελληνες παρέμειναν η σημαντικότερη στρατιωτική δύναμη στην Εγγύς Ανατολή. Οι Τούρκοι εθνικιστές δεν κατάφεραν σε καμιά στιγμή της ελληνοτουρκικής στρατιωτικής σύγκρουσης να παρατάξουν περισσότερους στρατιώτες και να διαθέσουν καλύτερο εξοπλισμό από τον ελληνικό στρατό. Εξάλλου, ένα μέρος των κεμαλικών δυνάμεων το αποτελούσαν άτακτες ένοπλες συμμορίες.
Η αύξηση της κεμαλικής δυναμικής προκλήθηκε αποκλειστικά από τη στάση της ελληνικής πλευράς, η οποία μεθοδικά υποβάθμισε τη δική της πολιτική και στρατιωτική παρουσία στο μικρασιατικό μέτωπο. Κατ’ αρχάς, ο εντεινόμενος διχασμός στην Αθήνα μεταξύ βενιζελικών και βασιλικών μετέφερε αλλού το κέντρο βάρους και τις προτεραιότητες της ελλαδικής πολιτικής ηγεσίας. H προκήρυξη εκλογών από τον Βενιζέλο, εν μέσω πολέμου, επέτρεψε στο μέτωπο των βασιλικών και των κομουνιστών να διευρύνει την αντιπολεμική του δράση. Στη συνέχεια, μετά τη νίκη των αντιπολεμικών, ακολουθήθηκε μια ολοκληρωτικά ανορθολογική πολιτική, τόσο στον τομέα της στρατιωτικής διαχείρισης της μικρασιατικής κρίσης, όσο και στα ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής. H πολιτική της νέας ελληνικής κυβέρνησης επέτρεψε στον Μουσταφά Κεμάλ να ισχυροποιηθεί στρατιωτικά και να αναδειχθεί σε αξιόπιστο συνομιλητή των Μεγάλων Δυνάμεων.
Παράλληλα, η αντιπολεμική κυβέρνηση της Αθήνας υπονόμευσε τις προσπάθειες των ιδίων των Μικρασιατών για δική τους στρατιωτική συγκρότηση με στόχο την αυτονόμηση της Ιωνίας. H απουσία γραμμής άμυνας στη Σμύρνη και η εγκατάλειψη του μικρασιατικού ελληνισμού στους νικητές Κεμαλικούς υπήρξαν οι βασικές αιτίες του μεγάλου αριθμού θυμάτων, μετά την αναμενόμενη στρατιωτική ήττα.
Οι Γάλλοι για τη Σμύρνη
Η γαλλική στάση στο μικρασιατικό ζήτημα υπήρξε κατεξοχήν ανθελληνική. Αντίστοιχη πολιτική ακολούθησε και η ιταλική πλευρά. Οι Γάλλοι ενθάρρυναν τους κεμαλικούς στη σύγκρουσή τους με τους Ελληνες και εξέφρασαν έμπρακτα την υποστήριξή τους. Με τη γαλλοτουρκική συμφωνία που υπεγράφη στην Αγκυρα, το Παρίσι κέρδισε την εκμετάλλευση κοιτασμάτων σιδήρου, χρωμίου και ασημιού και την προοπτική για μικτές γαλλοτουρκικές εταιρείες για την κατασκευή και εκμετάλλευση λιμανιών, σιδηροδρομικών γραμμών κ.λπ. O Κεμάλ από την πλευρά του κέρδισε την υπονόμευση της Συνθήκης των Σεβρών μέσω της Γαλλίας, την υλική υποστήριξη του στρατού του και, σε κάποιες περιπτώσεις, συμπαράταξη των γαλλικών δυνάμεων με τις κεμαλικές. Για παράδειγμα, μετά την ήττα των Ελλήνων στα Μουδανιά οι γαλλικές αρχές αφόπλισαν τους Ελληνες στρατιώτες και τους παρέδωσαν στους Τούρκους.
Η γαλλική κυβέρνηση κατέβαλε κάθε προσπάθεια για υποβάθμιση των τουρκικών εγκλημάτων. Στο πλαίσιο της γραμμής αυτής προσπάθησε να αποκρύψει το γεγονός της πυρπόλησης της Σμύρνης από τον τουρκικό στρατό και να ενοχοποιήσει τους Ελληνες. Στις 21 Σεπτεμβρίου του 1922 ο FrankliBouillon, λίγο πριν αναχωρήσει για την κατεστραμμένη Σμύρνη για να συναντήσει τον Κεμάλ, καλεί στο υπουργείο Εξωτερικών τους ανταποκριτές του διεθνούς Τύπου και τους παρακινεί: «Τηλεγραφήστε στον κόσμο όλο ότι οι Ελληνες οργάνωσαν συστηματικά τις πυρκαγιές στη Σμύρνη».
Τη φιλοκεμαλική στάση των Γάλλων στηλίτευσε ακόμα και ο Ουίνστον Τσόρτσιλ, ο οποίος έγραψε: «Παρά τις προσπάθειες των Γάλλων να ελαχιστοποιήσουν τις φρικαλεότητες αυτές (των Τούρκων κατά των Ελλήνων στον Πόντο και τη δυτική Μικρασία) και να αποδείξουν, εναντίον των Ελλήνων παρόμοιες φρικαλεότητες σε μικρότερη κλίμακα, η κοινή γνώμη, όση υπήρχε, στρεφόταν αποφασιστικά εναντίον των Τούρκων».
Αντικειμενικές φωνές
Ακριβώς για το λόγο αυτόν, οι αντικειμενικές φωνές εν μέσω της γαλλικής ανθελληνικής υστερίας εκείνης της εποχής έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. O Rene Puaux στο βιβλίο του «La Questiod’ Orient devant le Parlement» («Το Ανατολικό Ζήτημα μπροστά στο Κοινοβούλιο») αναφέρει τη συζήτηση που έλαβε χώρα στο γαλλικό Κοινοβούλιο στις 27 Οκτωβρίου 1922 για την τραγωδία της Σμύρνης. Ενδιαφέρον έχει ότι ο γαλλικός Τύπος λειτούργησε ως φερέφωνο της γαλλικής κυβέρνησης. Ανέφεραν απλώς ότι έγινε συζήτηση στη Βουλή και απέκρυψαν πλήρως τα όσα παρουσιάστηκαν.
Ο Puaux μάς πληροφορεί ότι ο βουλευτής Soulier, αφού κατέθεσε τα στοιχεία που είχε για την ενοχή των Τούρκων όσον αφορά την πυρπόληση της πόλης, έδωσε την εξής εξήγηση: «Αλλά γιατί οι Τούρκοι έβαλαν φωτιά; Πρώτον: υπήρχαν πολλά πτώματα στην πόλη και η φωτιά ήταν μια δικαιολογία, μια κάθαρση. Δεύτερον: όπως και στο παρελθόν, ήταν ένας τρόπος για να λύσουν το πρόβλημα των μειονοτήτων. Γι’ αυτούς, όπως αναφέρεται στα επίσημα κείμενα, η Σμύρνη ήταν μια πόλη των απίστων. Παρά την πυρκαγιά, όλος ο πληθυσμός δεν εξολοθρεύτηκε. Είχαμε στη συνέχεια αρπαγές. Μεταξύ άλλων, όλων των νέων κοριτσιών ενός γαλλικού οικοτροφείου. Υπήρξαν άγριες σφαγές. Είδαν ένα όχημα να διασχίζει τους δρόμους σέρνοντας τον διευθυντή μιας εφημερίδας. Το κεφάλι του χτυπούσε στο κατάστρωμα. Είδαν ακόμα να πυροβολούν και μέσα στη θάλασσα για να σκοτώσουν αυτούς που προσπαθούσαν να πάνε στα πλοία κολυμπώντας…. H Σμύρνη είχε 360.000 κατοίκους από τους οποίους οι 230.000 ήταν χριστιανοί. Υπήρχαν επίσης και 200.000 πρόσφυγες. Από αυτούς έφτασαν στα νησιά του Αιγαίου και την Ελλάδα οι 250.000 και εξορίστηκαν 100.000. Υπάρχουν 75.000 νεκροί στη Σμύρνη, το λιγώτερο».
Το τέλος του Χρυσόστομου
Στη συνεδρίαση του γαλλικού Κοινοβουλίου, ο Soulier αναφέρθηκε και στον τρόπο θανάτωσης του Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομου: «Ανέφεραν στο γαλλικό προξενείο ότι απειλείται ο μητροπολίτης Χρυσόστομος. O Γάλλος πρόξενος Graillet έστειλε ένα απόσπασμα να τον οδηγήσει στη γαλλική εκκλησία Sacre Coeur ή στο προξενείο. Αυτός αρνήθηκε και είπε: «Είμαι στο μέσον των πιστών μου. Οφείλω να παραμείνω μ’ αυτούς». Καθώς αναχωρούσε το απόσπασμα, έφτασε με αυτοκίνητο ένας Τούρκος αξιωματικός και του ζήτησε να τον ακολουθήσει. Τον οδήγησαν στην άκρη της ευρωπαϊκής συνοικίας μπροστά σ’ ένα κουρείο. Τον σκέπασαν μ’ άσπρη ποδιά, με σκοπό να βλέπουν καλύτερα όλοι οι περαστικοί. Και εκεί, κύριοι, έλαβε χώρα ένα των πλέον φρικτών εγκλημάτων, απ’ αυτά που η ιστορία των μαρτύρων έχει αρκετά. Του έκοψαν τα γένια, τον μαχαίρωσαν, του έκοψαν τ’ αυτιά, τη μύτη. Γυναίκες και άνδρες ελάμβαναν μέρος σ’ αυτό το βασανιστήριο. Οι ναυτικοί μας παρίσταντο με το όπλο παρά πόδα αγανακτισμένοι, υποχρεωμένοι από τις οδηγίες που έλαβαν. O Τούρκος αξιωματικός απείλησε τους άνδρες μας με πιστόλι να μην κινηθούν. Οδήγησαν στη συνέχεια τον γέροντα στην τουρκική συνοικία, τον κομμάτιασαν και τον έριξαν στα σκυλιά».
Προσχεδιασμένη γενοκτονία
Η καταστροφή της Σμύρνης και η σφαγή του χριστιανικού πληθυσμού, ελληνικού και αρμενικού, υπήρξε μια πράξη προσχεδιασμένης γενοκτονίας. Ολα τα κριτήρια που αναφέρονται στη Σύμβαση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών που ψηφίστηκε το 1948 «για την πρόληψη και την τιμωρία του εγκλήματος της γενοκτονίας» τα συναντούμε στη σφαγή της Σμύρνης. Βέβαια, όλη η εκστρατεία εξόντωσης των χριστιανικών πληθυσμών που πραγματοποίησαν οι Τούρκοι εθνικιστές, βασίστηκε πάνω στην πρακτική της γενοκτονίας. Ομως, στην περίπτωση της Σμύρνης οι μέθοδοι εξόντωσης αποκαλύφθηκαν και η βία που ασκήθηκε κορυφώθηκε. Παράλληλα, η Σμύρνη αποκαλύπει και όλες μας τις αντιφάσεις. H υποβάθμιση των γεγονότων -ακόμα και η αιτιολόγηση της γενοκτονίας- δεν ήταν ασυνήθιστο γεγονός στη μετά το ’22 Ελλάδα. Αυτό, όμως, είναι ένα άλλο θέμα που σχετίζεται με την εθνική μας αλλοτρίωση και την ιδιότυπη νεοελληνική ιδεολογία.
(1) O Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας.