Πολιτικές ταραχές ξέσπασαν στην Αθήνα από τις 14 μέχρι τις 17 Νοεμβρίου 1973. Οι ταραχές αυτές ξεκίνησαν με την κατάληψη του Πολυτεχνείου από φοιτητές, κλιμακώθηκαν με παναθηναϊκή κινητοποίηση κατά του στρατιωτικού καθεστώτος της 21ης Απριλίου και τερματίσθηκαν με την επέμβαση του στρατού.
Γράφει ο Βρετανός πρέσβης στην Αθήνα σερ Ρόμπιν Χούπερ (20 Νοεμβρίου 1973/PREM 15/1 611):
«Οταν άρχισαν τα επεισόδια βίας αργά το απόγευμα στις 16 Νοεμβρίου, τα επεισόδια αυτά σημειώθηκαν γύρω από το Πολυτεχνείο και η πλειονότητα των διαδηλωτών ήταν φοιτητές. Στις 17 Νοεμβρίου, νωρίς το πρωί, στις διαδηλώσεις συμμετέχουν και άλλα στοιχεία, κατά πάσαν πιθανότητα περισσότερο ακραία στις πολιτικές τους τοποθετήσεις – στοιχεία που η κυβέρνηση τα έχει χαρακτηρίσει «αναρχικούς». Εκτιμάται ότι οι φοιτητές είχαν διασπασθεί και οι περισσότερο μαχητικοί υποστήριζαν την έξοδο από το Πολυτεχνείο, την επέκταση των διαδηλώσεων πέρα από τη γύρω περιοχή και την κατάληψη δημοσίων κτιρίων. Παράλληλα, η ομάδα αυτή των φοιτητών ήθελε οι διαδηλώσεις να συνεχισθούν από κοινού με τους εργάτες. Οι απόψεις των περισσότερο μαχητικών φοιτητών επεκράτησαν με αποτέλεσμα να έχουμε κλιμάκωση της βίας και των συγκρούσεων. H αστυνομία κατά τα φαινόμενα, δεν ήταν σε θέση να ελέγξει την κατάσταση, ζητήθηκε από τον στρατό να επέμβει και αποφασίσθηκε η επιβολή του στρατιωτικού νόμου».
Κλιμάκωση της βίας
Σύμφωνα με τον Βρετανό πρέσβη στην Αθήνα, τρεις μέρες μετά τα δραματικά γεγονότα στο Πολυτεχνείο, δεν ήταν ακόμη σαφές ποιο ρόλο είχε διαδραματίσει στην εξέγερση των φοιτητών – «η πρώτην κοινοβουλευτική αντιπολίτευση». Επίσης, ήταν άγνωστο μέχρι ποιο βαθμό οι πολιτικοί αντίπαλοι της χούντας ήταν υπεύθυνοι για την κλιμάκωση της βίας. «Εν τούτοις», σημειώνει ο Χούπερ, «οι παλαιοί πολιτικοί ανοικτά ενεθάρρυναν τους φοιτητές γνωρίζοντας πολύ καλά ότι αυτή η τακτική μπορεί να κατέληγε στη βία». Κατά τον Χούπερ, οι πολιτικοί που από την αρχή είχαν εκδηλώσει την αντίθεσή τους στους συνταγματάρχες χρησιμοποίησαν τους φοιτητές στην προσπάθειά τους να προκαλέσουν την κυβέρνηση και να την υποχρεώσουν να εφαρμόσει καταπιεστικά μέτρα που θα έθεταν τέλος στο πρόγραμμα Μαρκεζίνη. «Σε μεγάλο βαθμό πέτυχαν αυτό που επεδίωκαν και τώρα πρέπει -όπως ο ίδιος ο πρόεδρος είχε πει (Παπαδόπουλος)- να αποδεχθούν τις ευθύνες τους για τις πράξεις τους», σημειώνει ο Βρετανός πρέσβης.
Ο σερ Ρόμπιν δεν είχε καμιά απολύτως αμφιβολία ότι αυτό που άρχισε κυρίως ως φοιτητικό κίνημα αργότερα έλαβε διαφορετική μορφή με τη διείσδυση στοιχείων που δεν προήρχοντο από τον φοιτητικό κόσμο. «Ορισμένα από αυτά τα στοιχεία ανήκουν στην άκρα Αριστερά», παρατηρεί ο Χούπερ. O Βρετανός διπλωμάτης σημειώνει ότι με βάση τα επίσημα στοιχεία για τις συλλήψεις – «περίπου το ήμισυ των συλληφθέντων στο πρώτο κύμα των συλλήψεων δεν ήταν φοιτητές». Υπογραμμίζει, εξάλλου, ότι ενώ οι φοιτητές και οι άλλοι διαδηλωτές ζητούσαν την απομάκρυνση του Παπαδόπουλου και του καθεστώτος του, πολλά από τα συνθήματα που φώναζαν οι συγκεντρωμένοι μέσα κι έξω από το Πολυτεχνείο ήταν κατά των ΗΠΑ και του NATO. «Σε πολλές περιπτώσεις τα συνθήματα θύμιζαν αυτά που χρησιμοποιούσαν οι κομμουνιστές την περίοδο του εμφυλίου πολέμου», σημειώνει ο σερ Ρόμπιν Χούπερ.
Ο Βρετανός πρέσβης εκτιμούσε ότι αυτοί που είχαν την ευθύνη για την επιχείρηση με στόχο την αποκατάσταση της τάξης – «αποδείχθηκαν σε μεγάλο βαθμό αδέξιοι». Γράφει ο Χούπερ:
«Το ηθικό του στρατού ήταν καλό και οι στρατιώτες που χρησιμοποιήθηκαν -πολλοί από αυτούς νεαροί κληρωτοί- δεν ανταποκρίθηκαν στις εκκλήσεις των εξεγερθέντων να συμπράξουν «με τους αδελφούς τους». Στο σύνολό της όμως η φρουρά της Αθήνας δεν είχε καλή ηγεσία, ήταν κακά εκπαιδευμένη και ακατάλληλη για την καταστολή εξεγέρσεων. Αν είχε στη διάθεσή της στοιχειώδη βοηθήματα όπως π.χ. τηλεβόες και συρματοπλέγματα, αυτά δεν χρησιμοποιήθηκαν. Αποφάσισαν να στείλουν τα άρματα μάχης όταν το πεζικό θα ήταν περισσότερο κατάλληλο. Οι δυνάμεις καταστολής άνοιξαν πυρ αδιακρίτως, γεγονός που προκάλεσε πανικό, ενώ ορισμένοι ανάμεσα στους αθώους παρευρισκόμενους τραυματίσθηκαν. Αν οι αρχές είχαν ενεργήσει από την αρχή με αποτελεσματικότητα και αποφασιστικότητα ίσως να είχαμε λιγότερη αιματοχυσία. Είναι όμως σαφές ότι μετά τις μεγάλες αντιδράσεις κατά του καθεστώτος, έπειτα από τις φοιτητικές ταραχές την άνοιξη, η κυβέρνηση ήταν αποφασισμένη να μην αφήσει να της ξεφύγει ο έλεγχος αυτήν τη φορά».
Επιπτώσεις
Στην αναφορά του προς το Φόρεϊν Οφις ο Βρετανός πρέσβης τονίζει ότι ο αντίκτυπος από την εξέγερση του Πολυτεχνείου και τη βίαιη καταστολή της θα ήταν μεγάλος, τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και στη διεθνή κοινή γνώμη. «Για πρώτη φορά από τότε που το καθεστώς ήρθε στην εξουσία, αίμα χύθηκε στους δρόμους, με αποτέλεσμα οι επιπτώσεις για το πρόσωπο της κυβέρνησης που θέλει να εμφανίζεται ως φρουρός της δημόσιας τάξης να είναι καταστροφικές», υπογραμμίζει ο σερ Ρόμπιν Χούπερ. H αντιπολίτευση των πολιτικών, εκτιμούσε ο Βρετανός πρέσβης, που είχε αρνηθεί οποιαδήποτε συνεργασία με την κυβέρνηση Μαρκεζίνη – «είχε εκδηλώσει την αμέριστη υποστήριξή της προς τους φοιτητές και τους εξτρεμιστές». H βρετανική κυβέρνηση έπρεπε τώρα να περιμένει να δει αν η στάση αυτή θα εξυπηρετούσε τις κεντροδεξιές πολιτικές δυνάμεις – «ή αν ενίσχυε τους οπαδούς του Ανδρέα Παπανδρέου κι αυτούς που υποστηρίζουν τα αριστερά κόμματα».
Παράλληλα με το Πολυτεχνείο, σύμφωνα με τον Βρετανό πρέσβη, είχε ενισχυθεί και η θέση των σκληροπυρηνικών στοιχείων στους κόλπους της χούντας που από την αρχή είχαν αντιδράσει στα «ανοίγματα» του Παπαδόπουλου προς τους πολιτικούς και στον εκδημοκρατισμό του καθεστώτος. Γράφει ο Χούπερ:
«Τα γεγονότα θα τα εκμεταλλευθούν οι αντίπαλοι της κυβέρνησης στη Δεξιά και στην Αριστερά, ενώ μειώνονται οι προοπτικές η κυβέρνηση να έχει την υποστήριξη των κεντρώων δυνάμεων. Αν το πείραμα Μαρκεζίνη αποτύχει ή αν το καθεστώς στο σύνολό του καταρρεύσει -μια εξέλιξη λιγότερο πιθανή- οι προοπτικές για την ανάδειξη μιας μετριοπαθούς δημοκρατικής κυβέρνησης που θα σέβεται τις διεθνείς συμφωνίες και τις υποχρεώσεις της Ελλάδας είναι πράγματι περιορισμένες».
Πιέσεις
Ο Βρετανός πρέσβης στην Αθήνα προειδοποιούσε το βρετανικό υπουργείο των Εξωτερικών ότι με την εξέγερση του Πολυτεχνείου και την επέμβαση του στρατού, το Λονδίνο θα δεχόταν μεγάλες πιέσεις στο εσωτερικό και στο εξωτερικό για να καταδικάσει την ελληνική κυβέρνηση. «Εφόσον το πείραμα Μαρκεζίνη φαίνεται να έχει πιθανότητες επιτυχίας θα ήταν ατυχές να δώσουμε την εντύπωση ότι έχουμε ξεγράψει την κυβέρνηση της Αθήνας», σημειώνει ο σερ Ρόμπιν Χούπερ. Κατά τον Χούπερ η κυβέρνηση Χηθ έπρεπε να αντιληφθεί ότι η στάση της αντιπολίτευσης – «τις τελευταίες εβδομάδες πριν από τα γεγονότα του Πολυτεχνείου ήταν μέχρι κάποιο βαθμό ανεύθυνη».
Σε μια άλλη έκθεσή του προς το Φόρεϊν Οφις (6 Δεκεμβρίου 1973/FCO 9/1717) και όταν η κυβέρνηση του Σπύρου Μαρκεζίνη είχε ανατραπεί, ο σερ Ρόμπιν σημειώνει ότι τη νύχτα της 16ης Νοεμβρίου ο στρατός είχε κληθεί να επέμβει για την αποκατάσταση του νόμου και της τάξης έπειτα από απόφαση του ίδιου του Μαρκεζίνη και της κυβέρνησής του και όχι έπειτα από διαταγή του προέδρου Παπαδόπουλου. Οσον αφορά την επέμβαση των τανκς ο Χούπερ γράφει:
«Ενα άρμα μάχης εισέβαλε μέσα στο Πολυτεχνείο, καταστρέφοντας τα αυτοκίνητα που οι φοιτητές τα χρησιμοποιούσαν ως οδοφράγματα. Σε αντίθεση με ορισμένα απαίσια δημοσιεύματα στον Τύπο κανένας φοιτητής δεν σκοτώθηκε ή τραυματίσθηκε επειδή ο στρατός χρησιμοποίησε το άρμα αυτό. Οι διαδηλωτές και οι φοιτητές που είχαν καταλάβει το Πολυτεχνείο διαλύθηκαν. Στις συγκρούσεις, πρώτα με την αστυνομία και ύστερα με τον στρατό ακούστηκαν πολλοί πυροβολισμοί.
Οι περισσότεροι στον αέρα ή με άσφαιρα πυρά. Για πρώτη, όμως, φορά, από την εποχή που επιβλήθηκε το καθεστώς του Παπαδόπουλου άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους σε ταραχές».
Δύο μέρες μετά τη δημοσίευση της επίσημης έκθεσης της ΕΣΑ για τα αιματηρά επεισόδια στο Πολυτεχνείο ο Τζον Μάρτιν της βρετανικής πρεσβείας στην Αθήνα πληροφορεί το Φόρεϊν Οφις ότι – «μολονότι η αντιπολίτευση θέλει να πιστεύει ότι οι διαδηλώσεις στο Πολυτεχνείο ήταν τελείως αυθόρμητες, και αυτή είναι η θέση που οι πολιτικοί τώρα υποστηρίζουν ένθερμα, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως η πολιτική ηγεσία των παλαιών κομμάτων παρείχε στους φοιτητές κάτι περισσότερο από μία απλή ηθική υποστήριξη». Κατά τον Μάρτιν, ο ακριβής ρόλος που διαδραμάτισαν οι δύο φράξιες του KKE και το ΠΑΚ του Ανδρέα Παπανδρέου δεν ήταν σαφής και όπως γράφει ο Βρετανός διπλωμάτης – «δεν υπάρχουν ενδείξεις για συνεργασία της άκρας αριστεράς με τους παλαιούς πολιτικούς όπως άφηνε να εννοηθεί η ανακοίνωση της Στρατιωτικής Αστυνομίας» (13 Δεκεμβρίου 1973/FCO 9/1717).