Το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων είναι το πρώτο τη τάξει μεταξύ των Πατριαρχείων των άλλων Χριστιανικών δογμάτων και ομολογιών στους Αγίους Τόπους. Στελεχώνεται από την Αγιοταφίτικη Αδελφότητα ή αλλιώς το «Τάγμα των Σπουδαίων». Από τον 4ο αιώνα, οι Αγιοταφίτες φυλάσσουν τα Πανάγια Προσκυνήματα ανάμεσα στα οποία ο Τάφος του Χριστού, ο Γολγοθάς και το σπήλαιο της Γέννησης. Σύμφωνα με τις διεθνείς συνθήκες των Παρισίων (1856) και του Βερολίνου (1878), που καθορίζουν το καθεστώς των Προσκυνημάτων (Status Quo), οι Ελληνες Ορθόδοξοι Χριστιανοί έχουν το προνόμιο να προστατεύουν τα περισσότερα και σπουδαιότερα από αυτά. «Ουδεμία αλλοίωσις δύναται να επενεχθή εις το καθεστώς εν τοις αγίοις Τόποις», αναφέρει η συνθήκη του Βερολίνου, που αναγνωρίσθηκε από τη Μεγάλη Βρετανία, την Κοινωνία των Εθνών (1925) και τον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών (1947).
Προσπάθειες ανατροπής
Οι προσπάθειες, ωστόσο, για την ανατροπή του καθεστώτος αυτού δεν έπαψαν ποτέ. Αποτέλεσμα ήταν να σημειώνονται συχνά, ακόμα και σήμερα, συγκρούσεις μεταξύ Αγιοταφιτών, Λατίνων και Αρμενίων για την εφαρμογή όσων ορίζει το «προσκυνηματικό καθεστώς». Ηδη από την πρώτη στιγμή που ξέσπασε η κρίση, η ελληνική κυβέρνηση θέλησε να προστατεύσει τον ελληνορθόδοξο χαρακτήρα του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων. Διπλωμάτες και πολλά στελέχη του Πατριαρχείου εξέφραζαν την έντονη ανησυχία τους πως μια ενδεχόμενη απομάκρυνση των Ελλήνων από το Πατριαρχείο θα οδηγούσε και στην αμφισβήτηση από τις υπόλοιπες ομολογίες των δικαιωμάτων της Αγιοταφίτικης Αδελφότητας στα Πανάγια Προσκυνήματα.
Το 326, η Αγία Ελένη επισκέφθηκε τα Ιεροσόλυμα και ύστερα από υπόδειξη του επισκόπου Μακαρίου ανέγειρε περίλαμπρους Ναούς στους τόπους, οι οποίοι συνδέθηκαν με την επίγεια παρουσία και δράση του Ιησού Χριστού. Ο Ναός της Αναστάσεως στην Αγία Πόλη, η Βασιλική της Γεννήσεως στη Βηθλεέμ και ο Ναός στη Χεβρώνα -στο σημείο όπου ο Αβραάμ και η Σάρα δέχθηκαν την επίσκεψη τριών αγγέλων- αποτέλεσαν από την πρώτη στιγμή σημείο αναφοράς για τους Χριστιανούς που συνέρρεαν από τις άκρες της αυτοκρατορίας για να προσκυνήσουν.
Το 451, η Δ΄ Οικουμενική Σύνοδος, που πραγματοποιήθηκε στη Χαλκηδόνα της Κωνσταντινούπολης, ανύψωσε την Επισκοπή Ιεροσολύμων σε Πατριαρχείο. Οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου στήριξαν ποικιλοτρόπως την Εκκλησία των Ιεροσολύμων. Τα Προσκυνήματα συνδέθηκαν με την αυτοκρατορία αλλά και με την τύχη της. Το 637 οι Αραβες κατέκτησαν την Ιερουσαλήμ. Ο Χαλίφης Ομάρ χορήγησε στον Πατριάρχη Σωφρόνιο τον Αχτιναμέ (συνθήκη), σύμφωνα με τον οποίο εξασφαλίζονται τα δικαιώματα του Πατριαρχείου στους Αγίους Τόπους.
«Το παρόν διάταγμα του Omar, υιού του Khattab, είναι σύμβασις και σύμφωνον, παραχωρηθέν εις τον επιφανέστατον και Σεβασμιώτατον Σωφρόνιον, Πατριάρχην του Εθνους των Αυτοκρατορικών, επί του Ορους των Ελαιών, εις τα Ιεροσόλυμα», σημείωνε ο Χαλίφης στην εισαγωγή του Αχτιναμέ, που σήμερα φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού. «Ας έχουν, λοιπόν, πλήρη και απόλυτον ασφάλειαν, όσον αφορά εις την ζωήν των, τους Ναούς των, τας πεποιθήσεις των και όλους τους προς προσκύνησιν τόπους, τους οποίους κατέχουν τώρα εντός ή εκτός της πόλεως, δηλαδή τον ΚΑΝΑΜΕ (ενν. τον Ναό της Αναστάσεως), τον Ναόν της Βηθλεέμ όπου ο Ιησούς εγεννήθη, τον μέγαν Ναόν και το σπήλαιον με τας τρεις αυτού πύλας, την νότιον, την βόρειον και την δυτικήν. Ας έχουν την πρωτοκαθεδρίαν εφ’ όλων των άλλων προς ό,τι παρεχωρήθη εις αυτούς εκ μέρους του Προφήτου και πεφιλημένου Αγγελιοφόρου του Κυρίου», σημείωνε ο Ομάρ στη συνθήκη με την οποία αναγνώρισε τα δικαιώματα των Ελλήνων στα Προσκυνήματα των Αγίων Τόπων.
Οι επόμενοι αιώνες επιφύλαξαν περιπέτειες στο Πατριαρχείο και διωγμούς στην Αγιοταφική Αδελφότητα. Σελτζούκοι, Σταυροφόροι, Τούρκοι κατέκτησαν την περιοχή. Οι διάφοροι ηγεμόνες των Αγίων Τόπων εξέδιδαν πάντοτε φιρμάνια στα οποία αναγνώριζαν τα δικαιώματα του Πατριαρχείου και των Αγιοταφιτών. Ανάλογα, όμως, με τις πολιτικές συνθήκες παραχωρούσαν δικαιώματα των Ορθοδόξων στους Λατίνους και στους Αρμένιους. Στο πέρασμα των αιώνων, ο θρησκευτικός φανατισμός που καλλιεργήθηκε, οδήγησε σε βίαιες συγκρούσεις ανάμεσα στους Χριστιανούς, αλλά και με τις άλλες δύο μονοθεϊστικές θρησκείες, που έχουν ρίζες στην περιοχή.
Οι σημερινοί ανταγωνισμοί
Σήμερα στους Αγίους Τόπους, εκτός από το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο ισχυρή παρουσία έχουν οι Λατίνοι αλλά και οι Αρμένιοι. Ιδιαίτερα οι Ρωμαιοκαθολικοί έχουν αναπτύξει μια σημαντική δραστηριότητα. Ο Πατριάρχης τους, κ. Μichel Sabah, είναι παλαιστινιακής καταγωγής και έχει κερδίσει την υποστήριξη σημαντικών προσωπικοτήτων του Αραβικού κόσμου. Ταυτόχρονα, στην περιοχή δραστηριοποιούνται έντονα και οι προτεσταντικές ομολογίες.
Η πρόσφατη κρίση κλόνισε την εικόνα του Πατριαρχείου σε μια εποχή, που πολλοί θα επιθυμούσαν να ανατρέψουν προς όφελός τους τις ισορροπίες στα Ιεροσόλυμα. Τα Προσκυνήματα είναι η μεγαλύτερη περιουσία του Ελληνορθόδοξου Πατριαρχείου. Μια «περιουσία», που όποιος την ελέγχει του δίνει τη δυνατότητα να διαθέτει και σημαντική πολιτική δύναμη στην πιο ευαίσθητη περιοχή του πλανήτη. Το status quo του 1856 αποτέλεσε μια συμφωνία «ανοχής» μεταξύ όλων των πλευρών, ώστε να αποφευχθούν οι συγκρούσεις στην περιοχή. Η εφαρμογή του εναπόκειται στις τοπικές κυβερνήσεις και κυρίως στη διεθνή κοινότητα.