«Αν δεις στον ύπνο σου ζεστό νερό να πίνεις, αρρώστιες, λύπες και δεινά σε περιμένουν». Καλοτυχία για τους πλούσιους σήμαινε το υδρομέλι, και το μελίμηλο ή ο μυρτίτης κακό μαντάτο για τους φτωχούς. Τσακωμό προμηνούσε το ξίδι «γλυκάδιον», φυματίωση η πόση άρμης, καλοτυχία τα κεράτινα ποτήρια, κίνδυνο τα γυάλινα. Ιλαρότητα, γαλήνη, αγαλλίαση και αίσια λύση των υποθέσεων «εξασφάλιζε» το γάλα. Ευοίωνο όνειρο ήταν τα ώριμα οπωρικά, δυσοίωνο τα γλυκίσματα· «γλυκεία βρώσις πικρίαν σοι μηνύει».
Οι ευοίωνες ή δυσοίωνες αυτές ερμηνείες των τροφίμων στα όνειρα από τους ονειροκρίτες των βυζαντινών χρόνων είναι ένα κομμάτι της μαντικής πρακτικής που ακολουθούσε ο άνθρωπος της εποχής στην αγωνία του να προβλέψει το μέλλον μέσω των ονείρων για να υποδεχθεί το καλό ή κυρίως να φυλαχτεί από το μελλούμενο κακό.
Η ονειροκριτική παράδοση
Την άγνωστη, στο ευρύτερο κοινό, αυτή πτυχή του βυζαντινού πολιτισμού επιχειρεί να προσεγγίσει σχετική έρευνα του κ. Παναγιώτη Καμπάνη, αρχαιολόγου του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, ο οποίος μελετώντας την ονειροκριτική παράδοση από τη βυζαντινή γραμματεία αντιπαραθέτει το πραγματικό και το ονειρικό, «το ύπαρ και το όναρ», όπως τα αποκαλούσαν οι αρχαίοι Ελληνες, και δίνει μια πλήρη εικόνα αποκλειστικά για τον «συμβολισμό των τροφών στους βυζαντινούς Ονειροκρίτες».
Με οδηγούς κυρίως τον Αρτεμίδωρο (φιλόσοφο του 2ου μ.Χ. αιώνα, εξηγητή ονείρων στο επάγγελμα, που άφησε πίσω τα «Ονειροκριτικά», έργο αγαπητό στην εποχή του αλλά και στους αιώνες που ακολούθησαν) και τον Αχμέτ, μέσω του οποίου η ονειροκριτική παράδοση επανακάμπτει μετά τον 9ο αιώνα, ο κ. Καμπάνης αντλεί μια σειρά από ερμηνείες που έδιναν οι ονειροκρίτες αποκλειστικά για τις τροφές που έβλεπαν οι βυζαντινοί στον ύπνο τους.
«Αν και ο Αριστοτέλης πραγματεύεται τα όνειρα επιστημονικά, εκείνος που τα συστηματοποιεί κατά τον σημερινό τρόπο είναι ο Αρτεμίδωρος, ο οποίος ταξιδεύοντας σε διάφορα μέρη συνέλεγε και κατέγραφε όνειρα. Η παρουσία του αποκτά εξαιρετική σημασία, γιατί βρίσκεται στο σημείο συνάντησης και σταδιακής μετάβασης από τον δύοντα αρχαίο κόσμο στον ανατέλλοντα χριστιανικό», εξηγεί ο κ. Καμπάνης. «H ονειροκριτική του κατόρθωσε να επιβιώσει, παρά την επιφυλακτική έως εχθρική στάση της Εκκλησίας».
Το σημαντικότερο, ωστόσο, έργο ονειροκριτικής που σώζεται από τους βυζαντινούς χρόνους ανήκει στον Αχμέτ, που οφείλει την ευρύτατη διάδοσή του τόσο στη λεπτομερή ερμηνεία των ονειρικών συμβόλων όσο και στον χριστιανικό του χαρακτήρα.
«Τα όνειρα, ερμηνεύονται με διαφορετικό τρόπο για καθε διαφορετικό άνθρωπο, αλλιώς για βασιλέα κι αλλιώς για άνθρωπο του λαού, αλλιώς για γεωργό και αλλιώς για στρατιώτη, διαφορετικά για μεγιστάνα και διαφορετικά για πένητα, άλλη είναι η ερμηνεία για τους άνδρες κι άλλη για γυναίκες, άλλη το καλοκαίρι κι άλλη τον χειμώνα, άλλη στο γέμισμα του φεγγαριού κι άλλη στη χάση», σημειώνει ο Αχμέτ….
Καλοί και κακοί οιωνοί
Μακρύς είναι ο κατάλογος από τις ερμηνείες που έδιναν οι ονειροκρίτες για τις τροφές που έβλεπαν στον ύπνο τους οι Βυζαντινοί. Σταχυολογούμε ορισμένες από αυτές που κατέγραψε ο αρχαιολόγος κ. Π. Καμπάνης. «Είναι χαρακτηριστικό ότι το 60% των ονείρων ασχολούνται με τρόφιμα», εξηγεί στην «Κ» ο κ. Καμπάνης. Οι ερμηνείες τους δίνουν σαφείς εξηγήσεις τόσο για τις διατροφικές συνήθειες της εποχής, όσο και για τα εδέσματα που πλούτιζαν τα τραπέζια των βυζαντινών καλοφαγάδων, πλούσιων και φτωχών, στο «άριστον» -το πρώτο φαγητό της ημέρας-, στο απογευματινό γεύμα και στο βραδινό δείπνο.
Ησυχος, βάσει του Βυζαντινού ονειροκρίτη, έπρεπε να νιώθει όποιος έβλεπε στον ύπνο του να πίνει κρύο νερό και κρασί σε μικρά ποτήρια – φτάνει να μην ονειρευόταν τον εαυτό του μεθυσμένο.
Καλό σημάδι ήταν το ψωμί, -το σημαντικότερο στοιχείο της καθημερινής διατροφής-, σταρένιο ή κριθαρένιο, «σιλίνγιο» ή «αφράτον», «κιβαρόν» ή «χονδρόχυλον». «Ο άρτος σημαίνει «πορισμόν»», δηλαδή γενικά παροχή κάθε είδους, υποστήριζε ο Αρτεμίδωρος.
Οι ελιές (αλμυρές ή ξιδάτες, πράσινες ή μελανές, θλαστές ή θρούμπες «δρουπάτες») ήταν όνειρο ευοίωνο για τους περισσότερους ονειροκρίτες, αλλά και δυσοίωνο (για τον Αρτεμίδωρο), προφανώς λόγω του επίπονου έργου της συγκομιδής τους. Οποιος τρώει πράσινες ελιές έχει ελπίδες για επιτυχία στη δουλειά του, αν τρώει μαύρες θα αποτύχουν τα σχέδιά του, αν μαζεύει ελιές, πολλά θα είναι τα κέρδη αλλά με κόπο. Ελιά μαραμένη σημαίνει δυστυχία στο σπίτι, πιθάρια γεμάτα λάδι – ευτυχία· κι αν αλείφει τις πληγές του με λάδι, κάποιος προστάτης θα βρίσκεται πλάι του…
Το κρέας -ένα βασικό έδεσμα στο βυζαντινό τραπέζι- έχει διαφορετικές ερμηνείες, ανάλογα με την προέλευση και τον τρόπο παρασκευής του. Κρέας ωμό κατά τον Αρτεμίδωρο επιφέρει δεινά, λύπες και δηλώνει πορνεία. Το βραστό, το όπτον, προμηνύει ζημιές, ενώ αντίθετα ευοίωνα θεωρούνταν τα ψητά (περιζήτητα ήταν τα μικρά γουρουνόπουλα στη σούβλα, οι «γαλαθηνοί ή δέλφακες»). Πένθος προμηνούσε το αρνίσιο κρέας (πρώτο στην προτίμηση των βυζαντινών), μικροδουλειές το βοδινό για τους πλούσιους, βάσανα για τους δούλους.
Αντίθετα, για τον Αχμέτ το βόειο κρέας σήμαινε ότι θα αποκτήσει πλούτη και αρσενικό παιδί όποιος το ονειρευτεί. Το λιπώδες κρέας των προβάτων για τον αυτοκράτορα Μανουήλ Παλαιολόγο προμηνούσε κέρδη, ενώ ευοίωνα ήταν τα ερίφια· «ερίφους τρώγειν καλόν σημαίνει διότι έριφοι πάντες αγαθοί». Καλό ήταν στο όνειρο το «χοίριον κρέας», ενώ επιτυχία στις γυναίκες σήμαιναν τα ορνίθια και οι φασιανοί που στην πραγματικότητα πλούτιζαν τα βυζαντινά τραπέζια.
Καθυστερήσεις και αναβολές σε τρέχουσες οικογενειακές υποθέσεις ήταν η πρόβλεψη για τα «ταριχευτά» και τα αλίπαστα, δόλος και απάτη για το τυρί που το συντηρούσαν σε «πήλινα γαστρία».
Προάγγελος φόβου και αβουλίας ήταν τα ζωντανά ψάρια, «τα οψάρια», στα όνειρα, κέρδη προοιωνίζονταν τα μαγειρεμένα, ψητά, τηγανητά (οφτοί ή τηγάνου ιχθύες) και βραστά (εκζεστά) ψάρια, ασθένεια τα οστρακόδερμα.
Σκόρδα και κρεμμύδια
Καλός οιωνός ήταν τα κρεμμύδια (σπάνια έλειπαν από το τραπέζι των φτωχών) και τα σκόρδα, αρκεί να μην τα έτρωγαν στον ύπνο τους. Θάνατο προμηνούσε το στεφάνι από σέλινο για τον άρρωστο που το έβλεπε. Τα όσπρια εκτός από το μπιζέλι σήμαιναν κακοτυχία (τα κοπανισμένα κουκκιά διχόνια, οι φακές, πένθος, το κεχρί φτώχεια και στενοχώριες). Από τα λαχανικά -κύρια τροφή των φτωχών- τα καρότα σήμαιναν κακοτυχία για όσους είχαν κτηματικές διαφορές, τα μαρούλια (θρίδακες) και τα κολοκύθια προμηνούσαν εγχειρήσεις και ακρωτηριασμούς, ενώ καλό σημάδι ήταν τα παντζάρια (σευκλόγουλα), η μολόχα, τα λάπαθα και τα χρυσολάχνα.
Επιζήμια και επιβλαβή για την υγεία ήταν τα άγουρα οπωρικά. Λύπη και ανεργία σήμαιναν τα κίτρα, διαφωνίες τα ξινά μήλα, φασαρίες τα αμύγδαλα και τα καρύδια, συκοφαντίες τα σύκα. Τραύματα τα ρόδια, στενοχώριες τα κυδώνια, πρόσκαιρες απολαύσεις τα ροδάκινα και τα κεράσια. Καλό σημάδι για φιλίες αλλά κακό προμήνυμα για δουλειές ήταν τα πεπόνια, διότι η αδράνεια «πέπων εκαλείτο».
Η ερμηνεία των γλυκών, που είχε να κάνει με το πάθος («…φαρμάκι θέλει στάξη τα χείλη σου αλλά παραμέρισον μερικάς ημέρας να ελευθερωθείς από αυτό το πάθος που σε τριγυρίζει») ήταν δυσοίωνη. Οι «σησαμίδες» (λυκίσματα από τριμμένο σησάμι) και οι «πυραμοί» (στάρι ψημένο με μέλι) ήταν καλοί οιωνοί για δικαστικές εμπλοκές.
«Το ύπαρ και το όναρ» της διατροφής
Το ονειρικό και το πραγματικό της βυζαντινής διατροφής με τον «Συμβολισμό των τροφών στους βυζαντινούς ονειροκρίτες» θα αναλύσει διεξοδικά ο αρχαιολόγος του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης κ. Παναγιώτης Καμπάνης το ερχόμενο Σάββατο (19.00), στο πλαίσιο του τριήμερου εορτασμού (23 – 25 Σεπτεμβρίου) των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς με γενικό θέμα «Ο πολιτισμός στο Τραπέζι – Ποικίλες προσεγγίσεις της ιστορίας της διατροφής».
Το τριήμερο «μενού» των εκδηλώσεων που επέλεξε το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης ξεκινάει την Παρασκευή, με την παρουσίαση του βιβλίου «Βυζαντινών Διατροφή και Μαγειρείαι» (πρακτικά ημερίδας του ΜΒΠ που κυκλοφόρησε πρόσφατα), εκπαιδευτικό πρόγραμμα για τη «διατροφή των Βυζαντινών και τα σκεύη που χρησιμοποιούσαν», ενώ την Κυριακή στο αίθριο του μουσείου θα στηθεί το τραπέζι «Η Θεσσαλονίκη των γεύσεων» με γευστικά δρώμενα, βυζαντινά και άλλα εδέσματα. Αντίστοιχο τραπέζι επιφυλάσσει το Σάββατο (24 Σεπτεμβρίου, 21.00) το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης μετά την ημερίδα για τις διατροφικές συνήθειες από την προϊστορία ώς τους ρωμαϊκούς χρόνους.