Μουσεία γεμίζουν τις προθήκες τους, ιδιώτες εμπλουτίζουν τις συλλογές τους ικανοποιώντας το πάθος τους για σπάνια και μοναδικά δείγματα πολιτισμών, οίκοι δημοπρασιών πλουτίζουν. Αντικείμενα ανυπολόγιστης αξίας και μοναδικής ομορφιάς γίνονται βορά οργανωμένων κυκλωμάτων, που έναντι αστρονομικών χρηματικών ποσών αναλαμβάνουν να τα εντοπίσουν, να τα εμβαπτίσουν σε μια επίφαση νομιμότητας και να τα παραδώσουν σε εκείνους που διακαώς επιθυμούν να τα αποκτήσουν. Τα διεθνή κυκλώματα αρχαιοκαπηλίας αποτελούν σημαντικό παρακλάδι του οργανωμένου εγκλήματος και η υπόθεση του αρχαιολογικού θησαυρού που αποκαλύφθηκε και κατασχέθηκε στη βίλα στη Σχοινούσα αποτελεί, σύμφωνα με τις διωκτικές αρχές, δείγμα της δράσης τους.
Πώς δρουν όμως τα κυκλώματα αρχαιοκαπήλων διεθνώς; Οπως αναφέρει μιλώντας στην «K» ο επικεφαλής του Τμήματος Αρχαιοκαπηλίας της Ασφάλειας Αττικής, αστυνόμος A΄ Γιώργος Γληγόρης, η διακίνηση αντικειμένων αρχαιολογικού ενδιαφέροντος ξεκινάει με δύο τρόπους: ο πρώτος, πιο απλός είναι όταν κάποιος -στα καθ’ ημάς πρόκειται συνήθως για αγρότες, βοσκούς ή αλιείς- βρει αρχαία αντικείμενα και προσπαθήσει να τα πουλήσει. Αυτή είναι η πιο «αθώα» πλευρά της αρχαιοκαπηλίας, που μπορεί να είναι και εντελώς συγκυριακή.
Επί παραγγελία
Τα οργανωμένα κυκλώματα δρουν με πολύ πιο σύνθετο τρόπο, περισσότερο οργανωμένα και συνήθως επί παραγγελία. Ουσιαστικά λαμβάνουν «παραγγελίες» από συλλέκτες, οι οποίοι ενδιαφέρονται για συγκεκριμένα αντικείμενα, για παράδειγμα τα δείγματα της κυκλαδίτικης ή της μινωικής περιόδου. Στη συνέχεια, προσεγγίζουν τοπικές σπείρες αρχαιοκαπήλων, που συστηματικά κάνουν λαθρανασκαφές. Τους εξοπλίζουν με τα απαραίτητα εργαλεία, με ανιχνευτές τελευταίας τεχνολογίας, τους πληρώνουν αδρά και περιμένουν τα αποτελέσματα της αναζήτησης. Δεν είναι τυχαίο, όπως επισημαίνει ο κ. Γληγόρης, ότι η μεγαλύτερη μινωική συλλογή, μετά την επίσημη του ελληνικού κράτους, ανήκει σε ιδιώτη στην Ελβετία. H Ελλάδα δεν είναι η μοναδική χώρα που συγκεντρώνει το ενδιαφέρον των αρχαιοκαπήλων. Το ίδιο γίνεται με κάθε χώρα που έχει αρχαίο πολιτισμό, όπως η Αίγυπτος, οι χώρες της Μέσης Ανατολής, οι χώρες της Λατινικής Αμερικής.
Τα αρχαία αντικείμενα που εντοπίζονται διακινούνται συνήθως με κοντέινερ, ο έλεγχος των οποίων στα σημεία εισόδου και εξόδου κάθε χώρας είναι ουσιαστικά αδύνατος. Στην Ευρώπη, αρχικός προορισμός τους είναι συνήθως η Γενεύη, ελεύθερη ζώνη εμπορίου, χωρίς τελωνειακούς ελέγχους. Εκεί τίθεται σε εφαρμογή η διαδικασία «ξεπλύματος» των αρχαίων, τα οποία από «μαύρα», αδήλωτα και ανύπαρκτα, πρέπει να αποκτήσουν ταυτότητα. H διαδικασία που ακολουθείται είναι συνήθως είτε κάποια υπεύθυνη δήλωση ηλικιωμένου, ο οποίος παρουσιάζει τα αντικείμενα ως κληροδότημα συγγενικού του προσώπου, που τα είχε στην κατοχή του μια ζωή και τώρα αποφάσισε να τα δηλώσει, είτε με ανάλογη δήλωση αρχαιοπώλη, ο οποίος παρουσιάζει τα αντικείμενα ως ανήκοντα σε ιδιώτη συλλέκτη, που επιθυμεί να παραμείνει ανώνυμος. Περνώντας από αυτήν τη διαδικασία των υπεύθυνων δηλώσεων τρεις – τέσσερις φορές, τα αντικείμενα γίνονται από «μαύρα», «γκρι» και στη συνέχεια «άσπρα».
Ελαστική νομοθεσία
Ενδιαφέρον είναι το στοιχείο ότι σε πολλές δυτικοευρωπαϊκές χώρες η νομοθεσία για την αρχαιοκαπηλία, όπως τονίζει ο κ. Γληγόρης, είναι ιδιαίτερα ελαστική, με το αδίκημα να θεωρείται αστικό και όχι ποινικό. «Κάτι τέτοιο δεν είναι παράδοξο, καθώς μια χώρα που δεν έχει η ίδια δείγματα πολιτισμού, επιθυμεί να αποκτήσει», εξηγεί.
Για τις διωκτικές αρχές, το «κυνήγι του θησαυρού» στην περίπτωση της αρχαιοκαπηλίας είναι εξαιρετικά δύσκολο, καθώς ουσιαστικά μπορούν να διεκδικηθούν αντικείμενα τα οποία είναι γνωστά, έχουν δηλαδή κλαπεί από κάποιο μουσείο ή από κάποια συλλογή και έχουν ταυτότητα. Σε διαφορετική περίπτωση, μπορεί να γνωρίζουμε ότι κάποιο μουσείο διαθέτει δείγματα ελληνικού πολιτισμού, ωστόσο για να τα διεκδικήσουν οι αρχές της χώρας μας θα πρέπει να είναι σε θέση να αποδείξουν ότι τα αντικείμενα αυτά αποτελούν προϊόν αρχαιοκαπηλίας.