Η ανήλικη παραβατικότητα αλλάζει. Οι παραβάσεις του ΚΟΚ δίνουν γοργά τη θέση τους σε όλο και περισσότερες παραβάσεις που σχετίζονται με ναρκωτικά, ενώ πλέον υπάρχει «εκπροσώπηση» όλων των σοβαρών αδικήματων, ενώ η ελληνική πολιτεία δεν μοιάζει να είναι σε θέση να αντιμετωπίσει την κατάσταση. Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση της Υπηρεσίας Επιμελητών Ανηλίκων Αθηνών, το δικαστικό έτος 2004-2005 ελήφθησαν 2.260 καταδικαστικές αποφάσεις, 8% περισσότερες από πέρυσι. Εξ αυτών, στις 245 περιπτώσεις επιβλήθηκε ως θεραπευτικό ή αναμορφωτικό μέτρο η επιμέλεια του ανήλικου από επιμελητή ανηλίκων. Ομως στην Αθήνα υπάρχουν μόνο 17 επιμελητές ανηλίκων (η πρόβλεψη είναι για 34 οργανικές θέσεις), που ανέλαβαν μαζί με τις παλιές και τις νέες 245 περιπτώσεις. Αντίστοιχη είναι η κατάσταση στην περιφέρεια, όπου υπάρχουν συνολικά 85 επιμελητές ανηλίκων, αριθμός πολύ μικρός, με αποτέλεσμα σε πολλές περιοχές -ακόμη και σε πρωτεύουσες νομών- να μην υπάρχει επιμελητής.
Η έλλειψη δυναμικού είναι μόνο ένα από τα προβλήματα. Το παζλ της δυσλειτουργίας του κομβικού για την περαιτέρω πορεία και εξέλιξη της κοινωνίας κλάδου συμπληρώνεται από την έλλειψη εκπαίδευσης, την έλλειψη πλαισίου πρόληψης της παραβατικότητας των ανηλίκων, από το εύρος των αρμοδιοτήτων των επιμελητών ανηλίκων, το οποίο δεν έχει οριοθετηθεί νομοθετικά, την έλλειψη κώδικα δεοντολογίας, την ανυπαρξία μηχανοργάνωσης. Από τους ελάχιστους συμμάχους των επιμελητών ανηλίκων, ο νέος νόμος που ψηφίστηκε για την αντιμετώπιση της παραβατικότητας. Βάσει αυτού, με γνώμονα την εναρμόνιση της Ελλάδας στα ευρωπαϊκά πρότυπα, εμπλουτίστηκαν τα αναμορφωτικά και θεραπευτικά μέτρα, περιορίστηκαν οι περιπτώσεις στις οποίες είναι δυνατή η στέρηση της ελευθερίας, ενώ καθορίστηκαν ηλικιακά όρια για την ποινική μεταχείριση των ανηλίκων. Ωστόσο, υπάρχουν σοβαρές δυσχέρειες στην εκμετάλλευση του πλουραλισμού των αναμορφωτικών μέτρων, καθώς δεν υπάρχουν οι κατάλληλες κρατικές υποδομές.
Για παράδειγμα, οι Δήμοι δεν είναι έτοιμοι να υποδεχθούν τους ανήλικους παραβάτες στους οποίους έχει επιβληθεί το μέτρο της κοινωνικής εργασίας, με αποτέλεσμα οι επιμελητές ανηλίκων να απευθύνονται σε Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, οι οποίες θα επιτελέσουν το συμβουλευτικό, θεραπευτικό ή αναμορφωτικό έργο. Σημειωτέον ότι δεν υπάρχουν πρωτόκολλα συνεργασίας μεταξύ της υπηρεσίας επιμελητών ανηλίκων και των ΜΚΟ (σ.σ. με εξαίρεση τη θεραπευτική κοινότητα «Στροφή»), με αποτέλεσμα να εναπόκειται στην διακριτική ευχέρεια των ΜΚΟ να αναλάβουν τα παιδιά. Και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που αρνούνται, καθώς υπάρχει η άποψη ότι η «φιλοξενία» ανήλικων παραβατών δίνει «το κακό παράδειγμα» στους υπόλοιπους… Οι παραπάνω συνισταμένες έχουν ως αποτέλεσμα την συνεχή υποβάθμιση της Υπηρεσίας Επιμελητών Ανηλίκων και τη μετάλλαξη του περιεχόμενου της εργασίας των επιμελητών, καθώς από έναν εν δυνάμει εξελισσόμενο κλάδο, καταλήγει σε απλό προθάλαμο του δικαστηρίου ανηλίκων και σε «διεκπεραιωτικό» γραφείο εμπειρικά συντασσόμενων εκθέσεων κοινωνικών ερευνών ή ατομικών δελτίων.
Τα πέντε μεγάλα εμπόδια στην επιτήρηση των παιδιών
Αναλυτικά τα προβλήματα που δυσχεραίνουν το έργο της υπηρεσίας είναι:
1. Ελλειψη προσωπικού. Πλην της επιμέλειας, στα καθήκοντα των επιμελητών είναι και η κατάρτιση κοινωνικής έρευνας στο στάδιο της προδικασίας για ανηλίκους που είναι υπόδικοι. Η κοινωνική αυτή έρευνα συνοδεύει τον ανήλικο στο δικαστήριο και λαμβάνεται -προαιρετικά- υπόψη από τον δικαστή ανηλίκων στην επιβολή του είδους της ποινής. Ακόμη, στα καθήκοντά τους περιλαμβάνεται η εποπτεία της ζωής των παραβατών με επισκέψεις στο σπίτι, στην εργασία, το σχολείο κ.ο.κ. Οι 17 επιμελητές ανηλίκων του νομού Αττικής, που είναι υπεύθυνοι για τα περιστατικά που σημειώνονται από τον Μαραθώνα και τη Ν. Μάκρη μέχρι τον Ασπρόπυργο, δεν επαρκούν. Στο πάγιο αίτημά τους για κάλυψη των προβλεπόμενων οργανικών θέσεων, το υπουργείο Δικαιοσύνης απαντά ότι δεν υπάρχουν τα απαιτούμενα κονδύλια.
2. Ελλιπής εκπαίδευση. Οι επιμελητές ανηλίκων υπάγονται διοικητικά στο υπουργείο Δικαιοσύνης και διορίζονται μέσω ΑΣΕΠ. Διαθέτουν είτε πανεπιστημιακή είτε τεχνική εκπαίδευση. Ομως, στην πράξη οι επιμελητές με πανεπιστημιακή εκπαίδευση (πτυχιούχοι νομικής, κοινωνιολογίας, ψυχολογίας) επιτελούν το ίδιο έργο με τους έχοντες τεχνική εκπαίδευση, γεγονός που οδηγεί σε αντιθέσεις, αφού κατά γενική ομολογία τα «προαπαιτούμενα εφόδια» του επιμελητή ανηλίκων είναι αντιστρόφως ανάλογα του έργου που καλείται να επιτελέσει. Επιπλέον, δεν υπάρχει εξειδίκευση για θέματα που σχετίζονται με ναρκωτικά και αλκοολισμό. Απουσιάζει επίσης ένας Κώδικας Δεοντολογίας, ο οποίος ενδεχομένως να διαφοροποιούσε τις αρμοδιότητες των επιμελητών ανάλογα με το είδος της εκπαίδευσης που έχουν λάβει.
3. Μηχανοργάνωση. Μόλις τον τελευταίο χρόνο εγκρίθηκε υποδομή για τη μηχανοργάνωση της υπηρεσίας, ωστόσο η μοναδική γραμματέας συνταξιοδοτείται και η αντικατάστασή της από άτομο με γνώσεις ηλεκτρονικού υπολογιστή φαντάζει ανέφικτη στο άμεσο μέλλον. «Υπάρχουν αυξήμενες ανάγκες στα εφετεία και τα πρωτοδικεία», λέει το υπουργείο.
4. Απουσία μηχανισμού πρόληψης. Λίγα έχουν γίνει σχετικά με την πρόληψη της ανήλικης παραβατικότητας. Οι περιπτώσεις ανηλίκων που εμφανίζουν ενδείξεις μελλοντικής παραβατικής συμπεριφοράς φτάνουν στο δικαστήριο συνήθως μέσω καταγγελίας. Ειδικό τμήμα πρόληψης δεν υπάρχει (αποτελεί αίτημα δικαστών και επιμελητών). Με το νέο νόμο, ο εισαγγελέας μπορεί υπό προϋποθέσεις να επιβάλει προληπτικά μέτρα. Σε αυτό το στάδιο ενδέχεται να ζητηθεί και η συνδρομή επιμελητή ανηλίκων, ο οποίος θα κληθεί να σκιαγραφήσει το προφίλ του «υποψήφιου παραβάτη» και να γνωμοδοτήσει στην εφαρμογή του προληπτικού μέτρου.
5. Ελλειψη υποδομών. Με τον νέο νόμο εμπλουτίστηκαν τα αναμορφωτικά και θεραπευτικά μέτρα. Στα νέα μέτρα περιλαμβάνονται η προσφορά κοινωφελούς εργασίας, η ανάθεση επιμέλειας σε ανάδοχη οικογένεια, η φοίτηση σε σχολές επαγγελματικής κατάρτισης, η ένταξη σε προγράμματα απεξάρτησης από ναρκωτικά ή αλκοόλ. Για όλα αυτά τα μέτρα δεν υπάρχουν κρατικές υποδομές και το κενό αναπληρώνεται από μη κυβερνητικές οργανώσεις, οι οποίες έρχονται σε συνεννόηση -χωρίς να υπάρχει πρωτόκολλο συνεργασίας- με τους επιμελητές ανηλίκων. Κενό υπάρχει στις περιπτώσεις που οι ανήλικοι αντιμετώπιζουν πρόβλημα στέγασης, καθώς οι ξενώνες είναι ελάχιστοι και το νομοσχέδιο για τις Μονάδες Μέριμνας που επιχειρήθηκε να καταρτιστεί το 2003, έμεινε στα χαρτιά.
Τι συμβαίνει στην Ε.Ε.
Βάσει των τελευταίων στοιχείων που δόθηκαν στη δημοσιότητα από τον ΟΗΕ, η εγκληματικότητα των νέων έχει εκτιναχθεί τα τελευταία χρόνια στο 50-70% του συνόλου των διαπραχθεισών παράνομων πράξεων και το 60-85% των σοβαρών εγκλημάτων που συνδέονται με άσκηση βίας. Το 6-7% των νέων στην Ευρώπη εμφανίζουν παραβατική συμπεριφορά. Στην Ε.Ε. τα μέτρα για την αντιμετώπιση και πρόληψη της παραβατικότητας ανηλίκων διαφοροποιούνται πολύ από χώρα σε χώρα. Σε κάποιες χώρες δεν υπάρχουν επιμελητές ανηλίκων και ο ρόλος τους αντικαθίσταται από άλλους μηχανισμούς, ενώ αντίθετα στη Βρετανία οι δικαστικοί επιμελητές έχουν πολυδιάστατη δράση σε διαφορετικά επίπεδα του αναμορφωτικού συστήματος, ακόμη και μετά το στάδιο εκτέλεσης των ποινών. Το έργο των επιμελητών στη Βρετανία έχει χαρακτήρα κοινωνικής φροντίδας, που στοχεύει στην ομαλή κοινωνική ένταξη του έφηβου παραβάτη.