Θεσσαλονίκη η συμπρωτεύουσα, η νύφη του Θερμαϊκού, Θεσσαλονίκη η «φτωχομάνα», η «ερωτική», η «μητρόπολη των Βαλκανίων». Στα τόσα ηχηρά και κολακευτικά προσωνύμια που συνοδεύουν την πόλη στη μακραίωνη διαδρομή της, ένα βιβλίο που πρόκειται να κυκλοφορήσει σύντομα φωτίζει μια άλλη, λιγότερο γνωστή, πλευρά της: τη Θεσσαλονίκη των πολιτικών δολοφονιών που σημειώθηκαν σε σκοτεινές περιόδους της νεότερης ιστορίας της. Πρόκειται για πολύκροτες υποθέσεις που άλλαξαν την πολιτική συγκυρία της εποχής, προκάλεσαν ποικίλες και σφοδρές αντιδράσεις, τόσο στην Ελλάδα, όσο και διεθνώς και οι περισσότερες εξ αυτών παραμένουν στην πραγματικότητα ακόμα και σήμερα ανεξιχνίαστες.
Ο βασιλιάς Γεώργιος ο Α΄, ο Αμερικανός δημοσιογράφος Τζορτζ Πολκ, οι βουλευτές της ΕΔΑ Γρηγόρης Λαμπράκης και Γιώργης Τσαρουχάς, είναι μερικά από τα γνωστότερα θύματα τέτοιων ενεργειών που έλαβαν χώρα στη Θεσσαλονίκη, ο πολεοδομικός καμβάς της οποίας, όπως σημειώνει ο συγγραφέας του βιβλίου με τίτλο «Θεσσαλονίκης Τοπογραφία», Χρήστος Ζαφείρης, «είναι κατάστικτος με ρανίδες αίματος που σηματοδοτούν αφανείς τόπους μαρτυρίου, όπου άνθρωποι ετερόκλητων ιδεολογιών και σε διαφορετικές εποχές παθών και εντάσεων έχυσαν το αίμα τους ως θύματα δολοφονιών και ανεξιχνίαστων σκευωριών». Κοντά σ’ αυτούς, το ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ Γιάννης Ζεύγος, ο Δημήτριος Κουφίτσας, διοικητής της ασφάλειας Θεσσαλονίκης, ο ειρηνιστής Νικηφόρος Νικηφορίδης, ο γραμματέας της νεολαίας της ΕΔΑ Θεσσαλονίκης, Στέφανος Βελδεμίρης κ.ά. Τι ήταν αυτό που καθιστούσε τη Θεσσαλονίκη «ελκυστική» σε σκευωρίες, ηχηρές δολοφονίες και ξεκαθαρίσματα πολιτικών λογαριασμών; Ή μήπως επρόκειτο για συμπτώσεις; Μια προσέγγιση του δυσερμήνευτου αυτού φαινομένου επιχειρούν, μιλώντας στην «Κ», εκτός από τον συγγραφέα, ο καθηγητής της Πολιτικής Ιστορίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Γιώργος Αναστασιάδης και ο βουλευτής κ. Στέλιος Παπαθεμελής.
Τέσσερα διάσημα θύματα
Στις 5 Μαρτίου του 1913, στη διασταύρωση των οδών Βασιλίσσης Ολγας και Αγίας Τριάδας, ένα περιθωριακό άτομο, ο Αλέξανδρος Σχινάς από το Ασβεστοχώρι, πυροβολεί και σκοτώνει τον βασιλιά Γεώργιο τον Α΄. Το κίνητρο παραμένει ακόμα και σήμερα αδιευκρίνιστο. Το τι υποστήριξε ο Σχινάς στις καταθέσεις του στις αρχές παραμένει άγνωστο, καθώς οι φάκελοι της ανάκρισης κάηκαν όταν στο ατμόπλοιο που τους μετέφερε στον Πειραιά εκδηλώθηκε πυρκαγιά. Λέγεται ότι είπε σε μια κατ’ ιδίαν συνομιλία που είχε με τη σύζυγο του Γεώργιου, βασίλισσα Ολγα, ότι ενήργησε μόνος του, αλλά η επικρατούσα άποψη στους ιστορικούς ερευνητές είναι ότι ο δράστης υπήρξε όργανο ξένων συμφερόντων στα Βαλκάνια, που εξυπηρετούνταν από τη δολοφονία του βασιλιά.
«Αμέσως μετά τη δολοφονία προκλήθηκε έκρυθμη κατάσταση στην πόλη και εν θερμώ από τους διαδοσίες Ελληνες ο θάνατος αποδόθηκε στους αποδιοπομπαίους λαούς της εποχής, τους Τούρκους και τους Βούλγαρους. Ομως οι πιο έντονες φήμες μιλούσαν για γερμανικό σχέδιο εξόντωσης του αγγλόφιλου βασιλιά, το οποίο αποσκοπούσε στην προώθηση των γερμανικών συμφερόντων στην Ελλάδα. »Μια εκδοχή, που θεωρείται και η πιο πιθανή, υποστηρίζει ότι ο βασιλιάς έπεσε θύμα της γερμανικής διπλωματίας, μιας και η πολιτική του Γεώργιου ήταν αντίθετη με τα γερμανικά σχέδια στα Βαλκάνια και την ανατολική Ευρώπη. Οι ίδιοι οι Γερμανοί ιθύνοντες ήθελαν με κάθε τρόπο να βρίσκεται στην κορυφή του ελληνικού κράτους ο γερμανόφιλος διάδοχος Κωνσταντίνος που ταυτιζόταν με την γερμανική πολιτική στην Ελλάδα». Το ίδιος το τέλος του Σχινά, που έπεσε ή εκπαραθυρώθηκε από το Διοικητήριο όπου εκρατείτο, ενέτεινε τις φήμες και τις εικασίες για τα πραγματικά αίτια της δολοφονίας.
Τζορτζ Πολκ (1947)
Στις αρχές του 1947 το ελληνικό δράμα του εμφυλίου είχε φτάσει στην κορύφωσή του. Το αίμα έρρεε άφθονο στο Γράμμο, το Βίτσι και άλλες ορεινές περιοχές της βορειοδυτικής Ελλάδας και η Θεσσαλονίκη είχε καταστεί τόπος συγκέντρωσης πάσης φύσεως Ελλήνων και ξένων ενδιαφερομένων για τις εξελίξεις στα μέτωπα αλλά και τα πολιτικά πράγματα.
Στις 7 Μαΐου φτάνει στην πόλη ο Αμερικανός δημοσιογράφος του ραδιοφωνικού ειδησεογραφικού δικτύου CBS Τζορτζ Πολκ, με σκοπό να προωθηθεί στα βουνά της Δυτικής Μακεδονίας προκειμένου να συναντήσει τον στρατιωτικό ηγέτη των κομμουνιστών ανταρτών και πρωθυπουργό της «κυβέρνησης του βουνού», Μάρκο Βαφειάδη. Την επομένη χάνονται τα ίχνη του και μια εβδομάδα μετά το πτώμα του βρίσκεται να επιπλέει στον Θερμαϊκό με μια σφαίρα στο κρανίο. Η είδηση έκανε τον γύρο του κόσμου προκαλώντας σάλο. Ποιος και γιατί σκότωσε τον Αμερικανό δημοσιογράφο;
Η σύλληψη και καταδίκη του Γρηγόρη Στακτόπουλου ως ηθικού αυτουργού της δολοφονίας, δεν ήταν (η εντύπωση αυτή κυριαρχεί και σήμερα μετά και τις πάμπολλες έρευνες) παρά μια εξώφθαλμη σκευωρία με σκοπό να φορτωθεί ο φόνος στο ΚΚΕ. Οσον αφορά τους φυσικούς αυτουργούς, ως τέτοιοι χαρακτηρίστηκαν οι Αδάμ Μουζενίδης και Βαγγέλης Βασβανάς, στελέχη του ΚΚΕ που πολεμούσαν στον εμφύλιο. Μόνο που ο μεν Μουζενίδης είχε σκοτωθεί στο όρος Κρούσια ένα μήνα προτού φτάσει ο Πολκ στη Θεσσαλονίκη, ο δε Βασβανάς βρισκόταν αποδεδειγμένα στον Γράμμο.
«Ισχυρότερη από τις εκδοχές είναι εκείνη της δολοφονίας του Πολκ από μυστικές υπηρεσίες με βασικό συντονιστή τον στρατιωτικό ακόλουθο της αμερικανικής πρεσβείας στην Αθήνα Χάρβι Σμιθ, που τον συνόδευε από την Αθήνα στο ίδιο αεροπλάνο και του έστησε παγίδα στο ξενοδοχείο. Η δράση του Πολκ στη συγκεκριμένη στιγμή ήταν αντίθετη με την σαφή αμερικανική πολιτική στην Ελλάδα που ήταν, καμιά ειρηνιστική επαφή με την ηγεσία των ανταρτών και την οριστική εκδίωξη των κομμουνιστών από την Ελλάδα, καθώς η χώρα προοριζόταν για προτεκτοράτο της αμερικανικής πολιτικής στα Βαλκάνια και ως προπύργιο του «δυτικού κόσμου» κατά της ρωσικής και κομμουνιστικής επέκτασης. Αν ο Πολκ μετέφερε στην αμερικανική κοινή γνώμη το ειρηνευτικό μήνυμα των ανταρτών, θα κατέστρεφε το αμερικανικό όνειρο για την τελική εξόντωση των κομμουνιστών».
Γρηγόρης Λαμπράκης (1963)
Τα γεγονότα της δολοφονίας του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη στις 22 Μαΐου του 1963 είναι λίγο πολύ γνωστά. Ο συγγραφέας του βιβλίου υπογραμμίζει μια ενδιαφέρουσα πτυχή της όλης υπόθεσης. «Αν ο Λαμπράκης χτυπήθηκε με αιχμηρό όργανο από τον Εμμανουήλ Εμμανουηλίδη που φέρεται ότι ήταν στην καρότσα του τρίκυκλου ή από άλλο πρόσωπο, αν οργανώθηκε από το παρακράτος που δραστηριοποιούνταν στα στεγανά σώματα ασφαλείας και τον στρατό, αν η δολοφονία ήταν έργο της αμερικανοκίνητης αντικομμουνιστικής οργάνωσης «Στέιτ Μπιχάιντ», με προγραφές και φόνους κομμουνιστών ηγετών ανά τον κόσμο, που φέρεται ότι δραστηριοποιήθηκε και στην Ελλάδα, με άμεση συνεργασία κράτους και παρακράτους, υπό την ελληνική έκφανση «κόκκινη προβιά», παραμένουν ακόμα ζητούμενα της ιστορικής έρευνας και των μυστικών αρχείων».
Γιώργης Τσαρουχάς (1968)
Ο βουλευτής Θεσσαλονίκης της ΕΔΑ Γιώργης Τσαρουχάς άφησε την τελευταία του πνοή βασανιζόμενος σκληρά στα κρατητήρια του Γ΄ Σώματος Στρατού στις 8 Μαΐου του 1968. Είχε συλληφθεί από όργανα της δικτατορίας ενώ μετέβαινε στην Αθήνα μεταφέροντας απόφαση της οργάνωσης Θεσσαλονίκης του ΚΚΕ για τη διάσπαση του κόμματος. Οι κατηγορούμενοι για ανθρωποκτονία εκ προθέσεως και κατάχρηση εξουσίας υψηλόβαθμοι αξιωματικοί της χούντας, που είχαν παρασημοφορηθεί από το καθεστώς για τη βδελυρή τους πράξη, Στέφανος Καραμπέρης, Φωκίων Καραπάνος, Δημήτριος Σταματόπουλος και Δημήτριος Τασόπουλος καταδικάστηκαν σε μικρές ποινές φυλάκισης.
Στέλιος Παπαθεμελής
Η πόλη δεν κρύβει μυστικά
Ο κ. Στέλιος Παπαθεμελής, που ερεύνησε ενδελεχώς την υπόθεση Πολκ, υπογραμμίζει ότι ναι μεν «στη Θεσσαλονίκη έγιναν σημαίνουσες πολιτικές δολοφονίες (Γεώργιος, Πολκ, Λαμπράκης), αλλά αυτό δεν πρέπει να μας παρασύρει σε οιονεί παραψυχολογικές ερμηνείες, όπως ότι «κάποιο μυστικό» κρύβει αυτή η πόλη που εμπνέει τους πολιτικούς δολοφόνους και τους εξωθεί στο έγκλημα.
»Σίγουρα στην εικόνα της Θεσσαλονίκης ως πόλης πολιτικών εγκλημάτων συνέβαλε αποφασιστικά το γεγονός ότι η δολοφονία του Αμερικανού δημοσιογράφου Τζορτζ Πολκ απέκτησε διαχρονική επικαιρότητα. Για έκτη δεκαετία αφότου διεπράχθη το έγκλημα, γράφονται γι’ αυτό βιβλία στην Αμερική και στην Ελλάδα ή γίνονται κινηματογραφικές ταινίες ωσάν να πρόκειται για τωρινό συμβάν. Μόνο στις ΗΠΑ στη δεκαετία του ’90 είχαμε τα βιβλία του Εντμοντ Κίλι, της Κέιτ Μάρτον και του Ηλία Βλάντον.
»Ενώ για τέταρτη φορά χτυπούν την πόρτα του Ανωτάτου Δικαστηρίου ζητώντας αναψηλάφιση της δίκης οι κληρονόμοι του παθόντος Γρηγόρη Στακτόπουλου, ο οποίος κατεδικάσθη σε μια «σκηνοθετημένη δίκη», κατά την έκφραση του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, ως τάχα ηθικός αυτουργός της δολοφονίας του Πολκ.
»Πολύ απλά δεν είναι η πόλη που «προκάλεσε» τις δολοφονίες, αλλή η συγκυρία που επέλεξαν οι σχεδιαστές τους, η οποία βρήκε εκείνη τη στιγμή τα θύματά της στη Θεσσαλονίκη. Πράγματι, οι τρεις επιφανείς νεκροί της Θεσσαλονίκης θα μπορούσαν να είχαν εκτελεσθεί τουλάχιστον στην Αθήνα».
Γιώργος Αναστασιάδης
Ο «από βορρά κίνδυνος»
«Το ερώτημα γιατί η Θεσσαλονίκη έγινε στον 20ό αιώνα τόπος πολιτικών δολοφονιών επιδέχεται πολλαπλές απαντήσεις που έχουν πάντως ένα κοινό παρανομαστή: τη συγκεκριμένη ιστορική ταυτότητα της «διεκδικούμενης» και «απειλούμενης» πόλης που βρίσκεται σε μια προνομιακή θέση-κλειδί στον ευρύτερο ιστορικό χώρο της», λέει ο καθηγητής του ΑΠΘ κ. Γιώργος Αναστασιάδης.
«Οι μεταμορφώσεις και οι παραμορφώσεις της πολυεθνικής Θεσσαλονίκης, η μετεξέλιξή της σε «πρωτεύουσα των προσφύγων», η ελληνική εσωστρέφειά της και -ως καταλύτης μετά την πολυτάραχη και ερεβώδη και ολέθρια για τον εβραϊκό πληθυσμό της πόλης δεκαετία του ’40- ο περιβόητος «από βορρά κίνδυνος», υπερβολικά διογκωμένος από τη μετεμφυλιοπολεμική αντικομμουνιστική εθνικοφροσύνη, σκέπασαν με φόβο, φανατισμό και μισαλλοδοξία μια «τρομοκρατημένη» πόλη. Και ανεξάρτητα από το πόσο όλη αυτή η εξέλιξη άνοιξε τον δρόμο για τη συσσώρευση των πολιτικών εγκλημάτων, δημιούργησε πάντως το ιδεώδες πλαίσιο, το πρόσφορο κλίμα για έκρυθμες καταστάσεις, ανεξέλεγκτες δράσεις και «υπερβάλλοντα ζήλο» αρμόδιων και αναρμόδιων.
»Πάνω στο βασανισμένο «σώμα» της πόλης όπου πληθαίνουν -ακόμα και στις μέρες μας- οι «κρανίου τόποι», ξένοι και εγχώριοι «πραίτορες» και πράκτορες, εκπρόσωποι του κράτους και του «παρακράτους» (παραδοσιακού και μεταμοντέρνου), θύτες και θύματα μπερδεύονται σε ένα «κουβάρι» που δεν έχει ακόμη ξετυλιχθεί, σε ένα ζόρικο «παιγνίδι» που υπερβαίνει όμως κατά πολύ τους «παίκτες» και τους παράγοντες της τοπικής Ιστορίας».
«Ηταν το ιδανικό σκηνικό»
Κατά τον συγγραφέα Χρήστο Ζαφείρη, η Θεσσαλονίκη δεν έχει το αποκλειστικό προνόμιο των πολιτικών δολοφονιών, αλλα σ’ αυτή διαπράχθηκαν οι σπουδαιότερες, εκείνες που συγκλόνισαν την κοινή γνώμη. Οσον αφορά το γιατί, υποστηρίζει ότι: «Μέσα στο νοσηρό κλίμα της εποχής, ήταν μια ευάλωτη πόλη, ανοχύρωτη και ανασφαλής με τους τρομοκρατικούς και παρακρατικούς μηχανισμούς και το καθεστώς του στρεβλού εθνικισμού, προκειμένου, κατά την άποψη των κηδευομένων από τις μεγάλες δυνάμεις πολιτικών διαχειριστών της, να προστατευτεί από ξενοκίνητες δυνάμεις που πιθανόν θα δρούσαν στην πόλη. Ηταν το ιδανικό σκηνικό της πολιτικής παραφροσύνης και της κοινωνικής φοβίας όπου οι κάθε είδους παρακρατικοί, κατάσκοποι, πληρωμένοι φονιάδες, ξένοι μυστικοί και φανεροί πράκτορες και εθνικιστές παράφρονες μπορούσαν να πραγματοποιήσουν ελεύθερα τα σχέδιά τους. Τα πολιτικά πάθη, η πολιτική αστάθεια και το παρακράτος, η άγρια τρομοκρατία και η ανασφάλεια, ο κοινωνικός φόβος και ο στυγνός κρατικός έλεγχος των πολιτικών φρονημάτων, γενικά το εφιαλτικό εμφυλιοπολεμικό κλίμα, ήταν το καλύτερο σκηνικό και η καταλληλότερη κοινωνική ατμόσφαιρα για τη διάπραξη πολιτικών δολοφονιών».
Και τέσσερα «άγνωστα»
– Η δολοφονία του Γιάννη Ζεύγου, υψηλόβαθμου στελέχους του ΚΚΕ, στις 20 Μαρτίου 1947, που είχε μεταβεί στη Θεσσαλονίκη προκειμένου να καταθέσει ως εκπρόσωπος του ΕΑΜ στη βαλκανική επιτροπή του ΟΗΕ «για τους θανάτους και τις βιαιοπραγίες της δεξιάς τρομοκρατίας εις βάρος ανθρώπων της Αριστεράς», προκάλεσε αίσθηση. Τον πυροβόλησε και τον σκότωσε ένας 32χρονος κρεοπώλης από τις Σέρρες ονόματι Χρήστος Βλάχος και ως αιτία του φόνου ο δράστης, σύμφωνα με το διαβιβαστικό τηλεγράφημα της αστυνομίας προς το υπουργείο Δημόσιας Τάξης, επικαλέστηκε «την αγανάκτησίν του δι’ όσα υπέφερε εις Μπούλκες, εγκάθειρκτος ων επί εξάμηνον και διά την τακτικήν του κομμουνιστικού κόμματος έναντι της πατρίδος». Ο δολοφόνος καταδικάστηκε σε φυλάκιση δύο χρόνων, βγήκε και τελικά κατέληξε στο ψυχιατρείο. Ωστόσο, σύμφωνα με τις επιστολές δύο μελών της ομάδας που διέπραξε τη δολοφονία του Ζεύγου, των Νικόλαου Σιδηρόπουλου και Χαράλαμπου Γκιαουρίδη, που δημοσιεύτηκαν στον «Ριζοσπάστη», το έγκλημα προετοιμάστηκε σε όλες τις λεπτομέρειες από την ΕΣΑ και το 2ο γραφείο του Γ΄ Σώματος Στρατού.
– Εκτελέσεις με «τρομοκρατικές» διαδικασίες και σε προγραμμένους εθνικιστικούς στόχους και «όργανα μοναρχοφασισμού» έκανε και η ΟΠΛΑ στη Θεσσαλονίκη. Ηταν το άγνωστο αντάρτικο πόλεων, μια μυστική επαναστατική οργάνωση του ΚΚΕ, η οποία είχε ως αποστολή την εξόντωση του μετακατοχικού κράτους, δοσιλόγων και συνεργατών των στρατευμάτων κατοχής, που έμεναν ατιμώρητοι μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας και συνέχιζαν τη φασιστική δράση τους και το όργιο βίας κατά των δημοκρατικών πολιτών. Το γνωστότερο θύμα της, μέσα στο φοβερό κύκλο της βίας του εμφυλίου, ήταν ο μοίραρχος Δημήτριος Κουφίτσας, υποδιοικητής της ασφάλειας Θεσσαλονίκης και εισηγητής του εκτάκτου στρατοδικείου, που δίκαζε αριστερούς αγωνιστές του εμφυλίου. Τον εκτέλεσαν το βράδυ της 6ης Οκτωβρίου 1946 στην πλατεία Δικαστηρίου δυο μέλη της ΟΠΛΑ.
– Ο Στέφανος Βελιδιμήρης πυροβολήθηκε από αστυνομικό στην πλατεία Επταλόφου γιατί μοίραζε προεκλογικό υλικό της ΕΔΑ, ενώ ο Γιάννης Χαλκίδης, στέλεχος της αντιδικατορικής οργάνωσης ΠΑΜ, δολοφονήθηκε εν ψυχρώ τη νύχτα της 5ης Σεπτεμβρίου 1967 σε γιάφκα της οδού Φιλελλήνων. Η ομάδα των αξιωματικών της ΚΥΠ που τον δολοφόνησαν (υπομοίραρχοι Τατραδάκος, Δίπλας) παρασημοφορήθηκε από την ηγεσία του χούντας για το «ανδραγάθημα».