Είναι γνωστό τοις πάσι ότι η μόνη γλώσσα που καταλαβαίνει η ελληνική πολιτεία είναι εκείνη των απειλών και των προστίμων. Αυτό ακριβώς ισχύει και στην περίπτωση της διαχείρισης των υδάτινων πόρων της χώρας. Η παραπομπή της χώρας ενώπιον του Ευρωδικαστηρίου στα τέλη του 2005 ήταν αυτή που έκανε να ηχήσει το καμπανάκι, ώστε να πάρει μπροστά η δυσκίνητη κρατική μηχανή. Το 2003 η Ελλάδα φρόντισε να εναρμονιστεί με την Ευρωπαϊκή Ενωση, υιοθετώντας την κοινοτική οδηγία 2000/60/ΕΕ, ένα πρωτοποριακό νομοθετικό κείμενο που στοχεύει στη συνολική αντιμετώπιση των προβλημάτων που σχετίζονται με τα νερά έως το 2015. Μετά την εναρμόνιση, όμως, έπρεπε να ακολουθήσει η πραγματική ενσωμάτωση, δηλαδή η εφαρμογή όλων όσων όριζε η Οδηγία. Εκεί φυσικά η Ελλάδα απέδειξε για ακόμα μια φορά την κακή νοοτροπία της: τα υπουργεία ΠΕΧΩΔΕ, Γεωργίας και Ανάπτυξης -ιδίως τα δύο πρώτα- άρχισαν να ξιφουλκούν για την κατανομή των αρμοδιοτήτων, αγνοώντας την ουσία. Η δε δημόσια διοίκηση και η τοπική αυτοδιοίκηση ακολούθησαν τους γνωστούς ρυθμούς χελώνας που υιοθετούν σε ανάλογες περιπτώσεις (όταν δηλαδή η περίπτωση δεν αφορά… διορισμούς).
Η παραπομπή έδωσε το έναυσμα για να ξεκινήσει ένας ακόμα αγώνας δρόμου για να καλυφθεί το χαμένο έδαφος. Ορίστηκαν οι πρώτες επιτροπές, έγιναν κινήσεις για να στελεχωθούν, να μάθουν το αντικείμενο, ανατέθηκαν οι πρώτες μελέτες – όλα υπό τον φόβο του Ευρωδικαστηρίου, όλα με το άγχος των χρονοδιαγραμμάτων. Και έτσι ένα ζήτημα που θα έπρεπε να είναι κορυφαίο στην πολιτική ατζέντα, κατέληξε να αντιμετωπίζεται ως μια τεχνοκρατική, διαδικαστική εκκρεμότητα…
Χάνονται οι προθεσμίες ακόμη και για τα ελάχιστα
Ανεφάρμοστη παραμένει σε πολλές σημαντικές πτυχές της η ευρωπαϊκή Οδηγία για τη διαχείριση των υδάτων. Μετά την καθυστερημένη ενσωμάτωσή της στην ελληνική νομοθεσία προ τριετίας, ελάχιστα έχουν γίνει για τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων προστασίας των υδάτινων πόρων της χώρας. Ολα δείχνουν πως η προχειρότητα και η αποσπασματικότητα, με την οποία αντιμετωπίζεται το ζήτημα, θα οδηγήσουν στο κενό ακόμα και τις όποιες σοβαρές προσπάθειες βρίσκονται σήμερα σε εξέλιξη.
Η κοινοτική Οδηγία 2000/60/Ε.Ε. δημιουργήθηκε για να καλύψει κενά στα νομοθετικά πλαίσια των κρατών-μελών και να δημιουργηθεί ένα κοινό πλαίσιο αντιμετώπισης στη διαχείριση και προστασία των υδάτινων πόρων στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα, η Οδηγία βρήκε ουσιαστικά παρθένο έδαφος, καθώς το προηγούμενο νομοθέτημα δεν είχε καταφέρει και πολλά. Ο νόμος 1739/87 «για τη διαχείριση των υδατικών πόρων» προέβλεπε τη χάραξη και εφαρμογή μιας πολιτικής για τα νερά, χωρίζοντας τη χώρα σε 14 υδατικά διαμερίσματα και λαμβάνοντας υπόψη όλους τους εμπλεκόμενους φορείς. Ωστόσο, τόσο η πολυπλοκότητα των διοικητικών σχημάτων που όριζε ο νόμος, όσο και οι αδυναμίες του δημόσιου τομέα συνέτειναν τελικά σε μια άτυπη μάχη για τις αρμοδιότητες. Αποτέλεσμα ήταν να συνεχιστεί η ευκαιριακή και αποσπασματική αντιμετώπιση της υπόθεσης.
Πολύπλοκο διοικητικό σχήμα
Επειτα από μακρές διαβουλεύσεις και αρκετές καθυστερήσεις, η Οδηγία 2000/60/Ε.Ε. ενσωματώθηκε στο ελληνικό δίκαιο τον Δεκέμβριο του 2003, με τον νόμο 3199. Η Οδηγία ορίζει ένα πολύπλοκο διοικητικό σχήμα: επικεφαλής όλων τίθεται η Εθνική Επιτροπή Υδάτων, ένα διυπουργικό όργανο στο οποίο συμμετέχουν οι υπουργοί ΠΕΧΩΔΕ, Οικονομίας, Εσωτερικών, Υγείας και Γεωργίας, με πρόεδρο τον πρώτο. Η Εθνική Επιτροπή θα έχει την τελική ευθύνη να χαράξει την πολιτική για την προστασία και τη διαχείριση των υδάτων, θα παρακολουθεί και θα ελέγχει την εφαρμογή της.
Ακολουθεί το Εθνικό Συμβούλιο Υδάτων, πάλι με επικεφαλής το ΥΠΕΧΩΔΕ και μέλη εκπροσώπους της αυτοδιοίκησης, επιστημονικών φορέων, ΔΕΚΟ και μη κυβερνητικών οργανώσεων. Το Εθνικό Συμβούλιο υποβάλλει κάθε χρόνο μια έκθεση σχετικά με την κατάσταση του υδάτινου περιβάλλοντος της χώρας, την εφαρμογή της νομοθεσίας για την προστασία και διαχείριση των υδάτων, καθώς και τη συμβατότητα με το κοινοτικό κεκτημένο.
Τρίτο στην ιεραρχία όργανο ορίστηκε η Κεντρική Υπηρεσία Υδάτων, η οποία υπάγεται στο ΥΠΕΧΩΔΕ και ουσιαστικά έχει συντονιστικό χαρακτήρα. Η υπηρεσία έχει την ευθύνη κατάρτισης εθνικών προγραμμάτων για την προστασία και τη διαχείριση του υδάτινου δυναμικού της χώρας, καταρτίζει την ετήσια έκθεση του Εθνικού Συμβουλίου, παρακολουθεί σε εθνικό επίπεδο την ποιότητα και την ποσότητα των υδάτων και εισηγείται γενικούς κανόνες κοστολόγησης και τιμολόγησης του νερού, ενώ παρακολουθεί και ελέγχει τις Διευθύνσεις Υδάτων των περιφερειών.
Ημερομηνία-στόχος της Οδηγίας είναι το 2015, οπότε και θα πρέπει να έχει επιτευχθεί ουσιαστική προστασία, αναβάθμιση και αποκατάσταση των επιφανειακών υδάτων.
Την ευθύνη της υλοποίησης των μέτρων έχει η επόμενη κλίμακα, δηλαδή οι διευθύνσεις Υδάτων των Περιφερειών (εφόσον μια λεκάνη απορροής ανήκει διοικητικά σε δύο περιφέρειες, τότε οι αντίστοιχες υπηρεσίες των περιφερειών θα πρέπει να συνεργαστούν). Οι διευθύνσεις Υδάτων πρέπει να σχεδιάσουν και να εφαρμόσουν μέτρα προστασίας και αναβάθμισης των νερών, να διασφαλίσουν την ισορροπία ανάμεσα στην άντληση νερού από τον υδροφόρο ορίζοντα και τον εμπλουτισμό του, ενώ καταγράφουν και φροντίζουν τα προστατευόμενα υδατικά συστήματα. Επίσης, έχουν την αρμοδιότητα να εκδίδουν άδειες σχετικά με τη χρήση του νερού.
Αποσπασματικά μέτρα
Τι έχει γίνει έκτοτε; Ουσιαστικά ελάχιστα. Ο νόμος 3199/03 είναι μια ακόμα περίπτωση εσπευσμένης εναρμόνισης προς αποφυγήν ευρω-προστίμων, η οποία κατόπιν παραπαίει με αποσπασματικές δράσεις και ανενεργές ή ημιθανείς επιτροπές. Ηδη, έχουν λήξει ή λήγουν οι προθεσμίες για τις πρώτες από τις υποχρεώσεις που ορίζει η Οδηγία, χωρίς φυσικά να έχουν πλήρως εφαρμοστεί:
– Εως τις 22/12/2004, η Κεντρική Υπηρεσία Υδάτων θα έπρεπε να έχει συντάξει «πλήρεις και αναλυτικές εκθέσεις των χαρτακτηριστικών κάθε λεκάνης απορροής, να διαπιστώσει τις επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και να προβεί στην οικονομική ανάλυση κάθε χρήσης ύδατος σε κάθε λεκάνη».
– Εως τις 22/12/2006 θα έπρεπε να έχουν τεθούν σε εφαρμογή τα προγράμματα παρακολούθησης της κατάστασης των υδάτων από τις Περιφέρειες.
Η εκτροπή του Αχελώου
Οι δύο αυτές υποχρεώσεις έχουν μόνο τμηματικά προχωρήσει. Και ενώ οι εκκρεμότητες σε νομοθετικό επίπεδο παραμένουν σημαντικές (η επίσημη θέση είναι ότι εκκρεμούν στο Συμβούλιο της Επικρατείας), αξίζει να σημειωθεί πως εγκρίθηκε ήδη η πρώτη τροποποίηση, προκειμένου να επιτραπεί η υδροληψία από μια υδρολογική λεκάνη και η μεταφορά σε άλλη, ήτοι… η εκτροπή του Αχελώου (άρθρο 9 του ν. 3481/06).
Οσον αφορά τους φορείς που θα διαχειριστούν στην ουσία τα υδάτινα αποθέματα της χώρας, οι μεν Διευθύνσεις Υδάτων θεσμοθετήθηκαν στις αρχές του έτους, αλλά παραμένουν χωρίς πόρους και ειδικευμένο προσωπικό, η δε Κεντρική Υπηρεσία Υδάτων συστάθηκε (με επικεφαλής τον κ. Γ. Συμπέθερο), αλλά παραμένει υποστελεχωμένη και ουσιαστικά ανενεργή. Και το ίδιο το ΥΠΕΧΩΔΕ, το οποίο φέρει την κύρια ευθύνη για την εφαρμογή της Οδηγίας, αρνείται κάθε συζήτηση για την πρόοδο στην εφαρμογή της…
Οι βασικές ρυθμίσεις της Οδηγίας
Σύμφωνα με την Οδηγία 2000/60/ΕΕ οι χώρες της Ε.Ε. πρέπει να προχωρήσουν σε ορισμένες συγκεκριμένες κινήσεις για την προστασία των υδάτινων πόρων τους.
– Κάθε χώρα πρέπει να αναλάβει το κόστος της ανάκτησης του νερού που ξοδεύει.
– Οι αγροτικές επιδοτήσεις να συναρτώνται με τη σωστή διαχείριση των υδάτινων πόρων κάθε περιοχής.
– Οι υδρολογικές λεκάνες να αποτυπώνονται λεπτομερώς και να αποκτήσουν σχέδιο διαχείρισης.
– Οι περιφέρειες να μελετήσουν άμεσα μέτρα για την παρακολούθηση των επιφανειακών νερών και την αποτροπή της ρύπανσης.
– Η Κεντρική Υπηρεσία Υδάτων να καταρτίσει εθνικά προγράμματα προστασίας των νερών και να παρακολουθήσει την εφαρμογή τους. Να συντάσσει ετήσια έκθεση, να εισηγείται νομοθετικά και διοικητικά μέτρα, αλλά και γενικούς κανόνες τιμολόγησης των υδάτων.
– Το κοινό πρέπει να συμμετέχει ουσιαστικά στις αποφάσεις για την προστασία και τη διαχείριση του νερού.
– Εως το 2015 να έχουν προστατευτεί, αναβαθμιστεί και αποκατασταθεί όλα τα επιφανειακά ύδατα.
– Στους παραβάτες της νομοθεσίας θα επιβάλλονται βαρύτατες διοικητικές και ποινικές κυρώσεις.
Το κόστος άρδευσης και το πολιτικό κόστος
Αν και η Οδηγία – Πλαίσιο για τα νερά ενσωματώθηκε στο ελληνικό δίκαιο, πολύ λίγα έχουν γίνει μέχρι τώρα, ώστε να αποδώσει πραγματικά καρπούς. Εκτός από τον πονοκέφαλο που η κατάσταση αυτή θα δημιουργήσει στην ελληνική κυβέρνηση λόγω παραπομπών στον Ευρωδικαστήριο, χάνεται και μια ευκαιρία να διαχειριστούμε σωστά τους υδάτινους πόρους της χώρας. Και βέβαια υπάρχει πάντα ο κίνδυνος να βρεθούμε μπροστά σε πολύ δυσάρεστες εκπλήξεις, όταν για παράδειγμα οι αγρότες δεν θα λάβουν τις επιδοτήσεις εξαιτίας τη μη συμμόρφωσης με την Οδηγία για τα νερά.
Οπως εξηγεί στην «Κ» ο κ. Γιώργος Ζαλίδης, καθηγητής Εδαφολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, η εναρμόνιση της ελληνικής νομοθεσίας με την Οδηγία μέσω του νόμου 3119/2003 σήμαινε την αλλαγή της διοικητικής δομής που αφορά τη διαχείριση των υδάτων. Ετσι η διαχείριση των υδάτων πέρασε στις Περιφέρειες με την ίδρυση των Διευθύνσεων Υδάτων, που όμως ακολουθούν τη μοίρα των δημοσίων υπηρεσιών στην Ελλάδα. Με λίγα λόγια δεν διαθέτουν κονδύλια, προσωπικό και βέβαια εμπειρία. «Οπως συμβαίνει στη χώρα μας, μια νεοσυσταθείσα υπηρεσία χρειάζεται τουλάχιστον δύο χρόνια για να ξεκινήσει να εργάζεται», τονίζει ο κ. Ζαλίδης. Και εξηγεί ότι «η αποκέντρωση είναι σωστή επιλογή, δεδομένου ότι η κεντρική διοίκηση δεν ήταν δυνατό να υλοποίησει την Οδηγία, χρειάζεται όμως χρόνος».
Η διαδικασία λοιπόν έπρεπε να είχε ξεκινήσει νωρίτερα.
Το αποτέλεσμα της καθυστέρησης είναι ότι πολλές ενέργειες γίνονται χωρίς προετοιμασία υπό την πίεση των ημερομηνιών. Για παράδειγμα, ως υδατικά διαμερίσματα ορίστηκαν αυτά που προϋπήρχαν, δηλαδή οι διοικητικές περιφέρειες. Ομως συχνά οι υδατικές λεκάνες δεν ταυτίζονται με τις διοικητικές περιφέρειες, με αποτέλεσμα ο Αλιάκμονας ή ο Στρυμώνας να χωρίζονται στη μέση, γιατί είχαν την ατυχία να διέρχονται από δύο διοικητικές περιφέρειες. Δύο λοιπόν υπηρεσίες «ερίζουν» για τη διαχείριση των δύο ποταμών.
Προκειμένου να λειτουργήσει ο νόμος 3119 πρέπει να εκδοθούν πλήθος Κοινών Υπουργικών Αποφάσεων (ΚΥΑ) και Προεδρικών Διαταγμάτων (Π.Δ.). Από τις αναγκαίες όμως δέκα υπουργικές αποφάσεις μόνο οι τρεις έχουν εκδοθεί.
Αν τα παραπάνω αποτελούν τα αναμενόμενα από την ενσωμάτωση της Οδηγίας και τον τρόπο λειτουργίας της διοικητικής μηχανής στην Ελλάδα, η ουσία της Οδηγίας αναμένεται να δημιουργήσει περισσότερα προβλήματα και βέβαια δεν έχει γίνει καν ακόμη αντικείμενο μελέτης.
«Τοποτηρητής» της ΚΑΠ
«Ολη η νέα Κοινή Αγροτική Πολιτική έχει «τοποτηρητή» την Οδηγία για τα νερά», τονίζει ο κ. Ζαλίδης και προσθέτει: «Η εποχή του βαμβακιού έχει τελειώσει. Απλώς εμείς δεν το έχουμε καταλάβει. Οταν το 50% του νερού που χρησιμοποιείται για την άρδευση χάνεται και δεν παίρνουμε μέτρα αυτό θα το πληρώσουμε».
Σύμφωνα με τις επιταγές της Οδηγίας, η κάθε χώρα θα πρέπει σε κάθε λεκάνη απορροής να έχει εκπληρώσει τους όρους της ανάκτησης του νερού που ξοδεύεται. Εφόσον δεν έχουν τηρηθεί αυτοί οι όροι δεν θα δίδεται η επιδότηση.
Σύμφωνα με τις αρχές της Οδηγίας, όταν ποτίζεται ένα χωράφι πρέπει να συνυπολογίζεται το κόστος της ανάκτησης του νερού που ξοδεύεται και βέβαια κάποιος πρέπει να πληρώσει αυτό το κόστος. Ποιος όμως θα αναλάβει το βαρύ χρέος να εξηγήσει στους αγρότες αυτό που πρόκειται να συμβεί; Είναι χαρακτηριστικό ότι αυτήν τη στιγμή το κόστος άρδευσης από τον Στρυμόνα υπολογίζεται στα 5 -15 ευρώ το στρέμμα ετησίως. Φυσικά το ποσό αυτό δεν έχει καμία σχέση με το πραγματικό κόστος του νερού στην περιοχή…
Διαβούλευση
Η Οδηγία επίσης βάζει έναν ακόμα καθοριστικό και άγνωστο για τα ελληνικά δεδομένα όρο. Αυτόν της διαβούλευσης. Εφόσον καταγραφεί το διαθέσιμο νερό σε μια περιοχή, η τοπική κοινωνία θα πρέπει να συζητήσει και να συμφωνήσει στη χρήση του. Για παράδειγμα: «Θέλουμε να σώσουμε την Κορώνεια ή προτιμούμε 15 χρόνια καλής γεωργικής απόδοσης στην περιοχή;» είναι ένα καίριο ερώτημα στο οποίο θα πρέπει να απαντήσει η τοπική κοινωνία, λαμβάνοντας υπ’ όψιν όλα τα δεδομένα, εξηγεί ο κ. Ζαλίδης. Και βέβαια η απάντηση δεν είναι ούτε εύκολη ούτε τόσο προφανής όσο φαντάζει σε κάποιον που δεν ζει στην περιοχή.