Ανατρέχοντας στα λεξικά, ως ζηλωτής χαρακτηρίζεται «αυτός που ακολουθεί χωρις παρεκκλίσεις το θρησκευτικό δόγμα στο οποίο ανήκει, ο φανατικός στα θρησκευτικά του πιστεύω, ο φoνταμενταλιστής» και τέτοιοι θεωρούνται οι Εσφιγμενίτες μοναχοί. Ωστόσο, ο ζηλωτισμός έμεινε στην ιστορία απο το ομώνυμο πολιτικοκοινωνικό κίνημα που εμφανίστηκε τον 14ο αιώνα στη Θεσσαλονίκη, με ηγέτη έναν μοναχό από την Καλαβρία ονόματι Βαρλαάμ και επί τέσσερα χρόνια οι ζηλωτές επέβαλαν την «πρώτη λαϊκή δημοκρατία» στην Ευρώπη.
Στην αρχή
Το κίνημα των ζηλωτών ξεκίνησε εκείνη την εποχή ως ρεύμα που διεκδικούσε μεταρρυθμίσεις στη βυζαντινή αυτοκρατορία. Στην αρχή συσπείρωσε τους λάτρεις του αρχαίου κόσμου και του νέου ευρωπαϊκού πνεύματος και βρέθηκε σε αντιπαράθεση με τη διάδοση των ησυχαστών του Γρηγορίου Παλαμά, που απέρριπταν τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη και εξυμνούσαν τον μοναχισμό και το αυστηρό πνεύμα.
Οι φαινομενικές θρησκευτικές έριδες, λειτούργησαν, ωστόσο, ως θρυαλλίδα κοινωνικών συγκρούσεων στην πόλη, οι οποίες οδήγησαν άλλους προς τον μυστικισμό και άλλους προς την κοινωνική επανάσταση. Γύρω απο τους πιστούς του Βαρλαάμ συσπειρώθηκαν, φτωχοί και πεινασμένοι που είχαν καταφύγει στη Θεσσαλονίκη για να γλιτώσουν απο τις εμφύλιες συγκρούσεις στη βυζαντινή αυτοκρατορία και γρήγορα οι ζηλωτές οργάνωσαν λαϊκό κόμμα με δική του ιδεολογία, προγραμματικές αρχές για μεταρρυθμίσεις, κ. ά.
Επί πέντε χρόνια, 1345-1349, που οι ζηλωτές επικράτησαν στη Θεσσαλονίκη δήμευσαν τις μεγάλες περιουσίες των ευγενών και τα εισοδήματα των μοναστηριών, οργάνωσαν ένα σύστημα «θριάμβου της Δικαιοσύνης και της κοινωνικής ελευθερίας». Η ιδιότυπη πολιτικοθρησκευτική «λαϊκή κομμούνα», ωστόσο, κατέρρευσε υπο το βάρος των μηχανορραφιών των ηγετών της με το βυζαντινό παλάτι και την επικράτηση των ησυχαστών.
«Οι πλανηθέντες αδελφοί»
Νικος Παπαχρηστου
Προβληματισμός και ανησυχία επικρατεί στο Οικουμενικό Πατριαρχείο μετά τα χθεσινά -νέα- επεισόδια στις Καρυές ανάμεσα στους μοναχούς της νόμιμης, κανονικής και αναγνωρισμένης αδελφότητας και τους σχισματικούς και καταληψίες μοναχούς της ιστορικής Μονής. Το Φανάρι αφού ενημερώθηκε για όσα συνέβησαν εξέφρασε εγγράφως τη στήριξή του στη νέα αδελφότητα. «Οι καταληψίες μοναχοί είναι σύμφωνα με τους Ιερούς Κανόνες σχισματικοί, ενώ εδώ και πολλά χρόνια δεν βρίσκονται σε κοινωνία και δεν αναγνωρίζονται από καμία Ορθόδοξη Εκκλησία», επισημαίνει ιεράρχης του Πατριαρχείου και προσθέτει: «Η παραμονή τους στην Μονή Εσφιγμένου και τα εξαρτήματά της δεν έρχεται σε αντίθεση μόνο με τους Ιερούς Κανόνες. Παραβιάζει κατάφωρα το Σύνταγμα της Ελλάδας που απαγορεύει σε σχισματικούς να εγκαταβιώνουν στο Αγιο Ορος». Ταυτόχρονα η ευθεία αμφισβήτηση της πνευματικής Αρχής του Αγίου Ορους, που είναι ο εκάστοτε Οικουμενικός Πατριάρχης, από τους σχισματικούς μοναχούς και τους υποστηρικτές τους, δημιουργεί πολυποίκιλους κινδύνους για τη συνοχή της Μοναστικής Πολιτείας. Πάντως, ο Οικουμενικός Πατριάρχης, τον περασμένο Οκτώβριο από τις Καρυές, ζήτησε από τους «εξ υπερβάλλοντος ζήλου πλανηθέντας αδελφούς να επανέλθουν εις την κανονικήν μάνδραν για να τύχουν σωτηρίας. Τους αναμένει η Εκκλησία και η στοργική αγκάλη του Αγίου Ορους».