Στην Ελλάδα, η ιστορία δεν αποτελεί συχνά αντικείμενο ερευνών κοινής γνώμης. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι οποίες κατά κανόνα αφορούν τις πλέον πρόσφατες ιστορικές εμπειρίες (εμφύλιος, δικτατορία) οι συλλογικές στάσεις και αντιλήψεις απέναντι στην εγχώρια ιστορία δεν έχουν αποτελέσει μέχρι σήμερα, συστηματικά, αντικείμενο εμπειρικής διερεύνησης. Αντίθετα σε άλλες χώρες, όπως για παράδειγμα η Γαλλία, όπου το ειδικό βάρος της δημόσιας συζήτησης για την ιστορία παραμένει αυξημένο, αντίστοιχες έρευνες είναι ιδιαιτέρως δημοφιλείς και εμφανίζονται, τακτικά, στα μέσα ενημέρωσης. Η αξιολόγηση των ιστορικών γεγονότων και του ρόλου των προσώπων στη συγκρότηση του «εθνικού παρελθόντος» συνιστά μια ευρύτατα διαδεδομένη επιστημονική και δημοσιογραφική πρακτική.
Υπό αυτήν την έννοια, η έρευνα της Public Issue/ VPRC για την «Καθημερινή» μπορεί να αποδειχθεί σχετικά χρήσιμη. Αποτελεί μια μικρή ιδεολογική απογραφή των βασικών συντεταγμένων της εθνικής μας μυθολογίας, για την Ελληνική Επανάσταση του 1821, και των θεμελιωδών συλλογικών στερεοτύπων στην ανάγνωσή της, που έχουν κατασκευαστεί διαχρονικά. Ταυτοχρόνως, καταγραφή των αντοχών αυτής της μυθολογίας, αλλά και των «ρωγμών» που προκαλούνται στη σημερινή εποχή της ιδεολογικής και πολιτιστικής «αναστάτωσης».
Αξίες και στάσεις
Η συγκυρία μέσα στην οποία πραγματοποιήθηκε η έρευνα έχει επηρεαστεί σε κάποιο βαθμό από τη διένεξη σχετικά με το βιβλίο ιστορίας της ΣΤ΄ Δημοτικού. Παρά το γεγονός ότι η συγκεκριμένη αντιπαράθεση μπορεί να λειτουργεί μεροληπτικά υπέρ κάποιων απόψεων, π.χ. αναφορικά με την αποδοχή του μύθου του «κρυφού σχολείου» (σε ποσοστό 88%), εντούτοις η έρευνα εξακολουθεί να αποτυπώνει περισσότερο τις κοινωνικές αξίες και στάσεις για την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και λιγότερο τις συλλογικές γνώμες και απόψεις. Η διαφορά είναι η ακόλουθη: Σε αντιδιαστολή με τις γνώμες – απόψεις (views – opinions) που εκφράζει το κοινό και οι οποίες επηρεάζονται από τη συγκυρία ή την ατζέντα των ΜΜΕ, οι στάσεις (attitudes) συνιστούν λιγότερο ευμετάβλητες, αλλά ακόμη όχι βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις της κοινής γνώμης, ενώ πολύ περισσότερο οι αξίες – κοσμοαντιλήψεις (values – world views) συνιστούν περισσότερο σταθερές και εδραιωμένες πεποιθήσεις (beliefs) του κοινού, η κατανόηση των οποίων βοηθάει στην πρόβλεψη και ερμηνεία των γνωμών και των στάσεων απέναντι σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων.
Οι βασικοί άξονες
Η διερεύνηση των (υποκειμενικών) στάσεων της κοινής γνώμης απέναντι στο ’21 περιλαμβάνει επτά βασικούς άξονες που αφορούν: α) την αναγνωρισιμότητα και την ιεράρχηση των περιόδων της ελληνικής ιστορίας, τον βαθμό ενημέρωσης και το γενικό ενδιαφέρον για την ιστορία, β) τον σημερινό ρόλο των ιδεολογικών μηχανισμών και κυρίως του σχολικού, γ) τις στάσεις απέναντι στους «δρώντες φορείς» της Επανάστασης (Φιλική Εταιρεία, κλέφτες και αρματολοί, προεστοί και κοτζαμπάσηδες) και τα «πρόσωπα», δ) τον ρόλο της Εκκλησίας (Πατριαρχείο, μοναστήρια, λαϊκός κλήρος), ε) τον ρόλο του ξένου παράγοντα (Μεγάλες Δυνάμεις), στ) τον χαρακτήρα της Επανάστασης, και ζ) το κίνημα του φιλελληνισμού. Από τα ευρήματα της έρευνας αξίζει να επισημανθούν τα εξής:
Β Παρά την κάθετη άνοδο της ισχύος των ηλεκτρονικών ΜΜΕ, η πρωτοκαθεδρία του σχολικού ιδεολογικού μηχανισμού και γενικότερα του δίδυμου σχολείο -οικογένεια στην εγχάραξη των κυρίαρχων ιδεολογικών στερεοτύπων για το 1821 δεν έχει αμφισβητηθεί ουσιαστικά και παραμένει πρωτεύουσα. Με βάση τα ευρήματα της έρευνας, η συγκρότηση των συλλογικών απόψεων για το ’21 παράγεται κατά βάση «μέσα στο σχολείο» και λιγότερο «έξω από αυτό». Σε αυτόν τον ρόλο, τουλάχιστον, το σχολείο δεν έχει υποκατασταθεί (ακόμη) από την τηλεόραση. Επιπλέον, η εμβέλεια του εκκλησιαστικού μηχανισμού (όπως εκφράζεται από την ενορία και -κυρίως για τους παλαιότερους- από το κατηχητικό), παρά τις εντυπώσεις, όπως και του πολιτισμικού μηχανισμού (π.χ. ελληνικός κινηματογράφος, θέατρο, δημοτικά τραγούδια), αποδεικνύεται ιδιαίτερα περιορισμένη.
Β Στη συλλογική κοινωνική ερμηνεία για την Ελληνική Επανάσταση κυριαρχούν, σε μεγάλο βαθμό, παραδοσιακά ιδεολογικά σχήματα, που ιστορικά έχουν συνδεθεί με την αριστερή ιστοριογραφία (Κορδάτος, Ζεύγος, Σκαρίμπας κ.ά.) και πολιτικά με την αριστερά. Η προηγούμενη διαπίστωση επιβεβαιώνεται από τις επικρατούσες υποκειμενικές παραστάσεις, που αποκαλύπτονται σε μια σειρά ζητήματα σχετικά με: α) τον διττό χαρακτήρα της Επανάστασης (εθνικός και κοινωνικός, πεποίθηση που ασπάζονται 6 στους 10 ερωτώμενοι), β) την απονομιμοποίηση των «προεστών και των κοτζαμπάσηδων» (των οποίων ο ρόλος στην Επανάσταση κρίνεται ως αρνητικός από το 40% των ερωτωμένων), γ) τη διαφορετική αξιολόγηση της συνεισφοράς του Οικουμενικού Πατριαρχείου από τη μια πλευρά και του λαϊκού κλήρου και των μοναστηριών από την άλλη, δ) την αναγνώριση της συμμετοχής των Αρβανιτών στην Επανάσταση (57%), ε) την (καθολική) αναγνώριση της εμφύλιας διένεξης (σε ποσοστό 76%), στ) την υποτίμηση της σημασίας του ρόλου και της επέμβασης του ξένου παράγοντα, ζ) την υπερεκτίμηση του ρόλου της Ρωσίας κ.ά. Ολα αυτά υποδηλώνουν τη διατήρηση ισχυρής επιρροής δύο βασικών στοιχείων («αντιιμπεριαλισμός/εθνικισμός», «αντιπλουτοκρατισμός») της μετεμφυλιακής «λαϊκοδημοκρατικής» ιδεολογικής παράδοσης (με την έννοια που έχει αποδώσει παλαιότερα στον όρο ο E. Laclau).
Είναι μάλλον γνωστό ότι η ιδεολογική ανάγνωση της ιστορίας (και του ’21) γίνεται πάντοτε εκ των υστέρων. Είναι, όμως, λιγότερο γνωστή ή αυτονόητη η επίδραση που άσκησε σε αυτήν την ανάγνωση η διαιρετική τομή του εμφυλίου.
* Ο Γιάννης Μαυρής είναι πολιτικός επιστήμονας Ph.D, πρόεδρος & διευθύνων σύμβουλος της VPRC και Public Issue.