ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ. Για την 90χρονη Χρυσαυγή Παπαδοπούλου, η σημερινή «Μεγαλύτερη Μέρα», η αναπαράσταση, δηλαδή, της αποβίβασης προσφύγων από τη Μικρά Ασία και τον Καύκασο στην Καλαμαριά Θεσσαλονίκης την περίοδο του ξεριζωμού, έχει μια ξεχωριστή σημασία.
Γυρίζοντας πίσω τη «μηχανή του χρόνου», θα ανασκαλέψει στη μνήμη της όσα από τα φοβερά γεγονότα της τραγωδίας του ποντιακού ελληνισμού έζησε και μπορεί να θυμηθεί ακόμα. Γιατί η Χρυσαυγή Παπαδοπούλου είναι ζωντανή απόδειξη όλων όσων θα αντικρίσουν στο μοναδικό οπτικοακουστικό υπερθέαμα που οργανώνεται απόψε το βράδυ στην πλαζ της Αρετσούς οι χιλιάδες Θεσσαλονικείς που αναμένεται να κατακλύσουν την παραλία για να γνωρίσουν, έστω και με αυτό τον τρόπο, την περιπετειώδη άφιξη των χιλιάδων προσφύγων στην παραλία της Καλαμαριάς, τις κακουχίες του Απολυμαντήριου, τα αντίσκηνα και τα παραπήγματα, τον σκληρό αγώνα για την επιβίωση.
Ιούλιος 1923: Με την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης αρχίζει το τρίτο και μεγαλύτερο κύμα φυγής των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και του Εύξεινου Πόντου, στο πλαίσιο της ανταλλαγής πληθυσμών, όπως είχε συμφωνηθεί. Είχαν προηγηθεί οι διωγμοί των Ποντίων του Καυκάσου το 1920 από τους μπολσεβίκους και η βίαιη εκδίωξη του ελληνικού στοιχείου με τη Μικρασιατική Καταστροφή και τώρα, το δράμα κορυφωνόταν.
Καραβιές προσφύγων έρχονταν από τα Δαρδανέλλια και τη Σμύρνη, μεταφέροντας στοιβαγμένους στο κατάστρωμα και τα αμπάρια ξεριζωμένους Ελληνες, για να τους αφήσουν σε κάποιο ελληνικό λιμάνι και από εκεί να προωθηθούν στα ενδότερα της «μητέρας πατρίδας».
Σε ένα από τα «βαπόρια του πόνου» κατάφερε να τρυπώσει μαζί με την έγκυο μητέρα της, τα δύο αδερφάκια της και τη γιαγιά της η εξάχρονη τότε -ορφανή από πατέρα- Χρυσαυγή από το χωριό Παρτί της Τραπεζούντας.
«Δεν θυμάμαι καλά το ταξίδι, όμως ο μεγαλύτερος αδερφός μου μού έλεγε αργότερα για τους νεκρούς που είδε να πετούν στη θάλασσα», λέει στην «Κ» η 90χρονη σήμερα κυρία Χρυσαυγή, από τους ελάχιστους πλέον εν ζωή πρόσφυγες που έζησε το ξεκλήρισμα του ελληνισμού του Πόντου.
Επειτα από πολυήμερο βασανιστικό ταξίδι, το καράβι ξεφόρτωσε το εξαθλιωμένο «φορτίο» του στην παραλία της Αρετσούς στην Καλαμαριά, όπου υπήρχαν κάποιες υποτυπώδεις εγκαταστάσεις -παλαιά στρατόπεδα των στρατιωτικών δυνάμεων της Αντάντ στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο- διαμορφωμένες σε χώρους υποδοχής και «φιλοξενίας» των προσφύγων.
«Με το που κατεβήκαμε μας οδήγησαν στο Απολυμαντήριο. Εκεί μας έπλυναν και μας κούρεψαν γουλί για να μην πιάσουμε ψείρες. Μας κράτησαν κάμποσο καιρό για να είναι σίγουροι ότι δεν μεταφέρουμε ασθένειες και μετά μας έβαλαν στους θαλάμους», λέει στην «Κ» η κ. Χρυσαυγή και αναφέρεται στους στρατιωτικούς θαλάμους, τα τολ, δηλαδή, που είχαν αφήσει πίσω τους οι Σύμμαχοι στην Αρετσού.
«Οι θάλαμοι ήταν τεράστιοι, με έναν τεράστιο ενιαίο χώρο δίχως χωρίσματα», περιγράφει και εξηγεί πώς βολεύονταν αναγκαστικά εκεί οι πρόσφυγες.
«Τρεις-τέσσερις και περισσότερες οικογένειες ήμασταν σε κάθε θάλαμο, κι ο καθένας προσπαθούσε να χωρίσει το δικό του μέρος από του διπλανού με τσουβάλια, με ψάθες, με κουβέρτες. Το πάτωμα ήταν τσιμεντένιο -ευτυχώς η μάνα μου έβαλε χοντρές τάβλες για να κοιμηθούμε όλη η οικογένεια- και η σκεπή από λαμαρίνες που πύρωναν», συνεχίζει, και προσθέτει:
«Συχνά έπιαναν φωτιά οι διπλανοί θάλαμοι απ’ τις φωτιές για το μαγείρεμα κι εμείς παρακαλούσαμε να μην πιάσει φωτιά κι ο δικός μας και τι θα κάναμε μετά! Στο θάλαμο τέλειωσα το δημοτικό, εκεί αρραβωνιάστηκα. Ευτυχώς, μετά η Πρόνοια μας έδωσε ένα σπιτάκι· ίσα-ίσα ένα παράθυρο και μια πόρτα».
Στο μυαλό της έχει χαραχτεί ανεξίτηλα η Καλαμαριά της εποχής που δεν ήταν παρά ένας λασπότοπος – βασίλειο των κουνουπιών.
«Αχ εκείνες οι λάσπες… πατούσαμε το πόδι μας κι έμενε το παπούτσι στον βούρκο. Οταν κατεβαίναμε στη Θεσσαλονίκη, βάζαμε τα παλιά παπούτσια μας, παίρναμε τα καλά μας στο χέρι, και πριν φτάσουμε στην πόλη τα κρύβαμε κάπου και αλλάζαμε· πώς να βγούμε έτσι στη Θεσσαλονίκη;» θυμάται, ενώ δεν παραλείπει να μιλήσει και για την αντιμετώπιση των προσφύγων από τους ντόπιους: «Οι ντόπιοι συχνά γελούσαν μαζί μας, μας κορόιδευαν και μας συμπεριφέρονταν άσχημα. Οι πρόσφυγες, όμως, θέλαμε μόνο ένα μεροκάματο για να ζήσουμε…».
Αναπαράσταση
Πτυχές αυτής της τραγωδίας θα αναβιώσουν σήμερα το βράδυ με πρωτοβουλία του Συλλόγου Καυκασίων Καλαμαριάς «ο Προμηθέας», της Παμποντιακής Ομοσπονδίας Ελλάδος, της Νομαρχίας Θεσσαλονίκης και του Δήμου Καλαμαριάς.
Περισσότεροι από 1.000 κομπάρσοι μεταμφιεσμένοι σε πρόσφυγες θα αποβιβαστούν από δύο πλοία και δεκάδες βάρκες και θα ακολουθήσουν τη διαδικασία που προβλεπόταν τότε. «Θέλω να δώσω τον πόνο και την αιτία του. Παρουσιάζουμε την καταγραφή των προσφύγων, την απολύμανση, το λούσιμο, το κούρεμα, την καραντίνα, αλλά και τη ζωή έξω από αυτήν», λέει ο σκηνοθέτης της αναπαράστασης κ. Γιώργος Σιδηρόπουλος.
Η παράσταση κορυφώνεται με τη σκηνή στην οποία μια νεαρή προσφυγοπούλα γεννάει το πρώτο της παιδί. «Ο παππούς σαν άλλος Ζορμπάς νιώθοντας τη χαρά να ξεχειλίζει, μια και διαισθάνεται ότι η νέα γενιά θα ζήσει ευτυχισμένη, σηκώνεται και χορεύει τον φοβερό πολεμικό Πυρρίχιο»…