Ενα ελπιδοφόρο μήνυμα για την επιστημονική έρευνα που γίνεται στην Ελλάδα, τόσο στα Πανεπιστήμια όσο και στα Ερευνητικά Κέντρα, προκύπτει από τα στοιχεία του διεθνούς Ινστιτούτου για την Επιστημονική Πληροφόρηση (Institute for Scientific Information, ISI), μια τράπεζα επιστημονικών πληροφοριών. Το ISI παρουσίασε αναλυτικά δεδομένα που αφορούν το μέγεθος και την απήχηση της ερευνητικής δραστηριότητας σε όλα τα Πανεπιστήμια και Ερευνητικά Κέντρα του κόσμου κατά την περίοδο 1996 – 2006 (http://portal.isiknowledge.com/). Η Ελλάδα κατάφερε να βρεθεί στις 30 πρώτες χώρες του κόσμου! Αυτό το αξιοθαύμαστο επίτευγμα οφείλεται σε μια μικρή μειοψηφία ερευνητών, τόσο στα Πανεπιστήμια όσο και στα Ερευνητικά Κέντρα, που κάνουν τη δουλειά τους κάτω από αντίξοες συνθήκες. Προς μεγάλη απογοήτευση όλων των παραγόντων (κομμάτων, φοιτητοπατέρων, πανεπιστημιακών συνδικαλιστών κ.λπ.) που κρατούν τα Πανεπιστήμια κλειστά, υπάρχουν καθηγητές και ερευνητές που κατάφεραν να μας κάνουν υπερήφανους.
Η αξιολογική κατάταξη των 40 πρώτων χωρών, στις διάφορες επιστημονικές περιοχές, έγινε από το ISI και βασίστηκε στον αριθμό των αναφορών από άλλους ερευνητές σε άρθρα που έχουν δημοσιευθεί σε οποιοδήποτε από τα περίπου 5.500 επιστημονικά περιοδικά διεθνούς κυκλοφορίας. Ορος για την αυτόματη ένταξη της δημοσίευσης σε αυτόν τον κατάλογο (χωρίς άλλη επεξεργασία δεδομένων) είναι μία τουλάχιστον διεύθυνση ενός τουλάχιστον από τους συγγραφείς να είναι ελληνικό ίδρυμα.
Η Ελλάδα είναι 22η στον κόσμο στην Επιστήμη Υπολογιστών και στις Γεωπονικές Επιστήμες, 24η στην Κλινική Ιατρική, 27η στη Φυσική και στους Μηχανικούς (Engineering), 28η στα Μαθηματικά και στη Χημεία, 29η στα Οικονομικά/Διοίκηση, 30η στη Μοριακή Βιολογία/Γενετική, 31η στην Επιστήμη Υλικών, 32η στις Διαστημικές Επιστήμες και στο Περιβάλλον/Οικολογία, 33η στις Κοινωνικές Επιστήμες και στην Ψυχιατρική/Ψυχολογία, 34η στη Φαρμακολογία/Τοξικολογία και 36η στη Βιολογία/Βιοχημεία.
Είναι προφανές από τον πίνακα ότι οι ΗΠΑ είναι η πρώτη χώρα στον κόσμο σε όλες τις επιστημονικές περιοχές που αναφέρονται. Η ισχύς των ΗΠΑ βασίζεται στην ανώτατή της εκπαίδευση, μια και προσελκύει τους καλύτερους φοιτητές από όλο τον κόσμο. Αγγλία, Γερμανία, Ιαπωνία, Καναδάς, Γαλλία, Ιταλία, Ολλανδία, Σουηδία και Αυστραλία είναι μαζί με τις ΗΠΑ οι πρώτες 10 χώρες του κόσμου σε ερευνητική δραστηριότητα. Είναι ενδιαφέρον ότι η Ρωσία βρίσκεται στην έκτη θέση μόνο στο πεδίο της Φυσικής, ενώ σε όλα τα άλλα πεδία η κατάταξή της είναι πάνω από την 11η θέση. Αντίθετα, η Κίνα βρίσκεται στην έκτη θέση στα Μαθηματικά, στην τέταρτη θέση στην Επιστήμη Υλικών και στη Χημεία, στην όγδοη θέση στη Φυσική και στο Πολυτεχνείο και στην ένατη θέση στην Επιστήμη Υπολογιστών. Βέβαια ο πληθυσμός της Κίνας είναι πολύ μεγαλύτερος από κάθε άλλης χώρας και σε αυτή την κατάταξη δεν έχουμε διαιρέσει τον αριθμό των δημοσιεύσεων ή των αναφορών με τον πληθυσμό.
Οι δημοσιεύσεις
Τη δεκαετία 1996-2006 οι Ελληνες ερευνητές είχαν 54.376 δημοσιεύσεις. Από αυτές, οι 15.832 στην ιατρική έρευνα, 6.488 στη φυσική, 6.293 στη χημεία, 6.995 στο Πολυτεχνείο κ.ο.κ. Η βάση δεδομένων που χρησιμοποιήθηκε για την άντληση αυτών των στοιχείων είναι γνωστή στην επιστημονική κοινότητα ως Web of Science, και παρέχεται ανά τον κόσμο σε κάθε οργανωμένη βιβλιοθήκη, μέσω του Διαδικτύου. Οι αριθμοί αυτοί είναι χρήσιμοι δείκτες της παραγωγικότητας ενός ερευνητή και της απήχησης του έργου του στη διεθνή επιστημονική κοινότητα και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να αξιολογηθούν, Τμήματα σε Πανεπιστήμια, ολόκληρα τα Πανεπιστήμια, Ερευνητικά Κέντρα, καθώς και η επιστημονική απόδοση μιας χώρας.
Δυστυχώς στην Ελλάδα η αξιολόγηση δεν έχει γίνει με τα παραπάνω κριτήρια, παρότι η διαδικασία είναι εξαιρετικά απλή. Δεν χρειάζεται τα Πανεπιστήμια και τα Ερευνητικά Κέντρα να στείλουν κανένα στοιχείο στο υπουργείο Παιδείας και στην Γενική Γραμματεία Ερευνας και Τεχνολογίας για να αξιολογηθούν. Ο Θέμης Λαζαρίδης, αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος Χημείας στο City University of New York, εδώ και δύο χρόνια προσπαθεί να πείσει τόσο το υπουργείο Παιδείας όσο και τη Γενική Γραμματεία Ερευνας και Τεχνολογίας να κάνουν από μόνοι τους την αξιολόγηση. Χρειάζονται κάποιοι προπτυχιακοί φοιτητές ή μερικοί υπάλληλοι του υπουργείου Παιδείας ή του Κέντρου Τεκμηρίωσης οι οποίοι να έχουν πρόσβαση στο Web of Science και να κάνουν τις πρώτες αξιολογήσεις. Δυστυχώς δεν έχει γίνει τίποτα μέχρι σήμερα.
Για όλα τα Τμήματα
Ο Θέμης Λαζαρίδης και άλλοι εθελοντές αποφάσισαν να κάνουν τις αξιολογήσεις μόνοι τους για όλα τα Τμήματα. Μέχρι στιγμής έχουν αξιολογηθεί τα Τμήματα Χημικών Μηχανικών, Επιστήμης Υλικών, Χημείας και το Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Τα αποτελέσματα βρίσκονται στην ιστοσελίδα www.GreekUniversity Reform.org. Μια τέτοια αξιολόγηση δεν είναι ολοκληρωμένη, δίνει όμως μια πολύ καλή ιδέα για το ποιόν του Τμήματος ή του Ινστιτούτου, όπως έχει δείξει η εμπειρία μου ως αξιολογητή Τμημάτων Πανεπιστημίων και Ινστιτούτων Ερευνητικών Κέντρων σε όλο τον κόσμο.
Νομίζω ότι είναι πολύ σημαντικό να ολοκληρωθεί η βιβλιογραφική αξιολόγηση των ελληνικών πανεπιστημίων και των μελών τους. Αυτό θα συντελέσει στον εντοπισμό των πιο άξιων πανεπιστημιακών, οι οποίοι μπορούν να αξιοποιηθούν προς αποτελεσματικότερο προγραμματισμό, χειρισμό και αξιοποίηση της έρευνας στην Ελλάδα.
Χρηματοδότηση, δαπάνες και αριθμός ερευνητών
Σύμφωνα με την τελευταία έρευνα του ΟΟΣΑ (Science and Technology – Fact Book 2007) είμαστε τέταρτοι από το τέλος στις δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη, καθώς διαθέτουμε στον τομέα αυτό μόλις το 0,6% του ΑΕΠ. Ο μέσος όρος των χωρών-μελών του ΟΟΣΑ έχει ξεπεράσει το 2,25%, ενώ χώρες όπως η Σουηδία, η Φινλανδία και η Ιαπωνία υπερβαίνουν ακόμη και το 3%. Σε χειρότερη μοίρα από τους Ελληνες είναι μόνο οι Μεξικανοί, οι Σλοβάκοι και οι Πολωνοί.
Αν από χρηματοδότηση της έρευνας δεν πηγαίνουμε και τόσο καλά, δεν είμαστε και τόσο άσχημα όσον αφορά τον αριθμό ερευνητών. Ξεπερνάμε οκτώ χώρες-μέλη του ΟΟΣΑ (σ.σ.: μεταξύ αυτών και η Ουγγαρία, η Τσεχία, η Ιταλία και η Κίνα). Ο ΟΟΣΑ μετράει τον αριθμό των ερευνητών ανά 1.000 εργαζόμενους. Στην Ελλάδα ο δείκτης διαμορφώνεται στο 3,9, όταν ο μέσος όρος για τον ΟΟΣΑ φτάνει στο 6,9.
Ενα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι το ποιος χρηματοδοτεί την έρευνα στην Ελλάδα. Στη χώρα μας το ποσοστό των δαπανών που έρχεται από τις επιχειρήσεις είναι αρκετά χαμηλό, ενώ το ακριβώς αντίστροφο ισχύει στην Ε.Ε.-25 (31% έναντι του 54% που είναι ο μέσος ευρωπαϊκός όρος των 25). Πολύ μεγάλο είναι το ποσοστό των δαπανών που έρχεται από την κυβέρνηση (47% έναντι 35%). Από το εξωτερικό (κυρίως ευρωπαϊκά κονδύλια) έρχεται στην Ελλάδα το 18% των δαπανών, όταν ο μέσος ευρωπαϊκός όρος είναι 9%. Οσο για τις εξαγωγές τεχνολογικού εξοπλισμού, οι ελληνικές επιδόσεις επαρκούν μόνο για να μας κατατάξουν στη δεύτερη θέση πριν από το τέλος της κλίμακας του ΟΟΣΑ. Εισπράττουμε μόλις 527 εκατ. δολάρια από πωλήσεις τεχνολογικών προϊόντων στο εξωτερικό.
* Ο Κώστας Σούκουλης είναι καθηγητής στο Iowa State University των ΗΠΑ και στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, ερευνητής στο Ιδρυμα Τεχνολογίας και Ερευνας, ενώ ήταν επικεφαλής της ομάδας που τιμήθηκε με το Ευρωπαϊκό Βραβείο Ντεκάρτ το 2005.