Ως Αρχηγός Στόλου, πέραν όλων των άλλων, ο Καββαδίας έβλεπε τα πράγματα και καθαρά από την πλευρά της «ισορροπίας» των ναυτικών δυνάμεων, θεωρούσε δε εξαιρετικά επικίνδυνη την απώλεια της «Ελλης» και για την μαχητική ικανότητα του ελληνικού στόλου. Ασφαλώς, από αυτήν την πλευρά, είχε δίκιο. Σήμερα, θα μπορούσε να πει κανείς ότι το μεγαλύτερο στρατηγικό λάθος των Ιταλών στον πόλεμο που ακολούθησε ήταν ότι υποτίμησαν τόσο πολύ την Ελλάδα που δεν έδωσαν καν τη μάχη στη θάλασσα για να μην αποσπάσουν την προσοχή των πλοίων τους από άλλα σημεία.
Την ώρα που ξέσπασε ο πόλεμος, ο ιταλικός στόλος είχε να αντιπαρατάξει 8 θωρηκτά, 8 βαρέα καταδρομικά, 8 ελαφρά καταδρομικά, 110 αντιτορπιλικά και 109 υποβρύχια, απέναντι σε 10 ελληνικά ελαφρά καταδρομικά, 10 αντιτορπιλικά και 6 υποβρύχια… Αν, λοιπόν, ο Μουσολίνι δεν είχε θεωρήσει τον πόλεμο κατά της Ελλάδας «περίπατο», ώστε να αφήσει έξω από τον σχεδιασμό όλες αυτές τις ναυτικές δυνάμεις, αλλά και αν, φυσικά, την 28η Οκτωβρίου ο υποστράτηγος Χαράλαμπος Κατσιμήτρος, διοικητής της 8ης Μεραρχίας στην Ηπειρο, δεν είχε αγνοήσει παντελώς τις -άγνωστες στους περισσότερους σήμερα- εντολές του Γενικού Επιτελείου Στρατού για αναδίπλωση, για προληπτική υποχώρηση χωρίς μάχη και μεταφορά της γραμμής του μετώπου από τα σύνορα στην Ηγουμενίτσα, ίσως ο Μουσολίνι να είχε δικαιωθεί και ο πόλεμός του να ήταν, τελικά, πράγματι, ένας ιταλικός περίπατος στην Ελλάδα…
Πάντως, όπως δείχνουν οι τροχιές των τορπιλών που εξαπέλυσε το ιταλικό υποβρύχιο «Ντελφίνο», οι Ιταλοί επιτέθηκαν όχι μόνον στην «Ελλη» αλλά είχαν σκοπό να χτυπήσουν και τα επιβατηγά σκάφη που είχαν μεταφέρει τους προσκυνητές από τον Πειραιά στην Τήνο, με σκοπό να προκαλέσουν εκατόμβη θυμάτων – απλώς δεν τα κατάφεραν. Οταν πια τα θραύσματα από τις τορπίλες ξεσφηνώθηκαν από τον λιμενοβραχίονα της Τήνου και οδηγήθηκαν για φύλαξη στο Αβέρωφ, οι ιταλικές λέξεις πάνω στα σίδερα ήταν απλώς μια επιβεβαίωση της ταυτότητας του εχθρού.
Είναι όμως πολύ χαρακτηριστικό αυτό που διηγείται ο μετέπειτα Αρχηγός Στόλου αντιναύαρχος Γεώργιος Μόραλης, ο οποίος, ως τελειόφοιτος δόκιμος, υπηρετούσε τότε στο «Αβέρωφ» και έλαβε την εντολή για την ευθύνη της τοποθέτησης των θραυσμάτων στο πλοίο: ο αρμόδιος αξιωματικός τού ζήτησε να βρει ναύτες για να τον βοηθήσουν λέγοντάς του «και κοίταξε, να μην καταλαβαίνουν και καλά Αγγλικά», για να μη διαβάσουν και καταλάβουν…
Η πεποίθηση του Μεταξά ότι η Ελλάδα έπρεπε να καθυστερήσει όσο ήταν δυνατόν να μπει στον πόλεμο -αφού η διά της τρομοκράτησης άνευ όρων υποταγή στις ιταλικές διαθέσεις προς συζήτηση για εδαφικά θέματα ήταν ούτως ή άλλως αδιανόητη και για τον Μεταξά και για την Ελλάδα- ήταν τόσο ισχυρή που τελικά δεν κάμφθηκε από τον τορπιλισμό ο οποίος, άλλωστε, ακριβώς αυτόν ακριβώς το στόχο είχε.
Προσπάθεια
Εκ των υστέρων είναι φυσικά εύκολο να κρίνει κανείς αυτή τη στάση, όμως, στο διάστημα που είχε προηγηθεί του χτυπήματος στην Τήνο ο Μεταξάς γνώριζε θετικά τρία καθοριστικής σημασίας στοιχεία:
Πρώτον, ότι η στρατιωτική υπεροπλία των Ιταλών έναντι της Ελλάδας ήταν απόλυτη.
Δεύτερον, ότι, όπως είχε προκύψει από σειρά διμερών επαφών, σε περίπτωση πολέμου η Αγγλία δεν θα ενίσχυε τελικά αποφασιστικά την Ελλάδα με δυνάμεις τέτοιες που να μπορούσαν να κάνουν τον πόλεμο πολύ επικίνδυνο για τους Ιταλούς – άλλωστε οι Αγγλοι, ίσως επειδή κάτι τέτοιο προέκυπτε από τους τακτικούς σχεδιασμούς τους ή ίσως επειδή ήθελαν πλέον τη γενίκευση του πολέμου ή τη μεταφορά του στον Νότο της Ευρώπης, είχαν κάνει σειρά από ενέργειες που έθεταν σε κίνδυνο την Ελλάδα ήδη πριν το ξέσπασμα του πολέμου.
Τρίτον, ότι ακόμα και αν η Ελλάδα μέσα από κάποιο «θαύμα», όπως αυτό που έκανε τελικά ο Κατσιμήτρος και οι άνδρες της 8ης Μεραρχίας, νικούσε τους Ιταλούς, στρατηγικά, το μόνο που θα πετύχαινε δεν θα ήταν να μείνει ελεύθερη, αλλά να κατεβάσει τους Γερμανούς στα Βαλκάνια. Απόφοιτος της ανώτατης γερμανικής στρατιωτικής σχολής ο ίδιος, ο Μεταξάς ήταν προσωπικά σε θέση να «δει» όσο κανείς άλλος το πώς θα κατέβαιναν οι Γερμανοί στην Ελλάδα, με πόσες δυνάμεις και ποιους σχεδιασμούς και με στρατηγούς κάποιους από τους παλιούς συμμαθητές τους… Ετσι, λίγες ώρες μετά τη βύθιση της «Ελλης», έστω και με «ήπιο» λεκτικό, ο ίδιος ο Μεταξάς έκανε ξεκάθαρο το στίγμα της πολιτικής που θα ακολουθούσε η Ελλάδα δίνοντας τις διαταγές που θα την οδηγούσαν να αποφύγει την άμεση εμπλοκή σε πόλεμο:
«Είμαι βέβαιος ότι θα έχετε ενθαρρύνει τους προσκυνητάς και ότι και αυτοί ως αληθινοί Ελληνες δεν θα έχουν ανάγκην ενθαρρύνσεως. Είμαι βέβαιος επίσης ότι η λιτανεία θα γίνει. Διά την επιστροφήν των πλοίων με τους προσκυνητάς θα απαντήσω συντόμως και θα φροντίσω διά την προστασίαν των». Τελικά, η μανία των Ιταλών να αναγκάσουν την Ελλάδα να συνθηκολογήσει άνευ όρων ή αλλιώς να τη σύρουν στον πόλεμο ήταν τέτοια, που χτύπησαν και τα πλοία που μετέφεραν, μετά τη βύθιση της «Ελλης», τους προσκυνητές πίσω στον Πειραιά, αλλά χωρίς να καταφέρουν να τα βυθίσουν.
Πάντως, από τις 15 Αυγούστου μέχρι τις 28 Οκτωβρίου που επιτέθηκαν τελικά οι Ιταλοί στην Ηπειρο, η Ελλάδα είχε πράγματι ορισμένα οφέλη από την αξιοποίηση του χρόνου που μεσολάβησε και τα οποία ίσως να υπήρξαν σημαντικά, ίσως όχι τόσο σε εφοδιασμούς όσο, κυρίως, στην οργάνωση του συστήματος μυστικής επιστράτευσης με ατομικές προσκλήσεις που επέτρεψε την ολοκλήρωση μιας διαδικασίας «σιωπηρής» προετοιμασίας του στρατού για πόλεμο από τον Κατσιμήτρο στην περιοχή της Ηπείρου.
Ετσι, για τον ιταλικό σχεδιασμό το καλοκαίρι του 1940, η βύθιση της «Ελλης» δεν ήταν παρά ένα ακόμα επεισόδιο στην κλιμακούμενη επιθετική προσπάθεια της Ρώμης να κερδίσει άνευ όρων εδαφικές παραχωρήσεις ή να εξωθήσει την Ελλάδα σε πόλεμο. Το πρόσχημα των Ιταλών ήταν ότι δήθεν η ελληνική κυβέρνηση είχε μετατρέψει την ελληνική επικράτεια σε «βάση» των Αγγλων.
Πάντως, στην πραγματικότητα, οι Ιταλοί, παρά τις σποραδικές συγκρούσεις στις ελληνικές και άλλες θάλασσες με ιταλικές μονάδες, σχεδόν ουδέποτε υπήρξαν υπολογίσιμοι εχθροί της Αγγλίας και οι πραγματικοί αντίπαλοί τους, οι Γερμανοί, δεν είχαν εκείνη τη στιγμή το μυαλό τους στο Αιγαίο, αλλά στο ίδιο το Λονδίνο και, πολύ περισσότερο, στην οργάνωση της επίθεσης κατά της Σοβιετικής Ενωσης.
Οι Γερμανοί
Ο βαθμός της πληγωμένης ανταγωνιστικότητας του Μουσολίνι έναντι του Χίτλερ ήταν τέτοιος που το Βερολίνο έμαθε για την ιταλική εισβολή στην Ελλάδα μετά την έναρξή της, κάτι που έκανε έξαλλο τον Χίτλερ καθώς γνώριζε εκείνο που ήξερε και ο Μεταξάς: ότι όλα αυτά θα έβαζαν πλέον «αναγκαστικά» και τη Γερμανία σε ένα πόλεμο που εκείνη τη στιγμή δεν ήταν καθόλου στις άμεσες προτεραιότητές της και που, χωρίς την ιταλική εισβολή, ενδεχομένως θα καθυστερούσε για πολύ…
