Αν κάποιος βρεθεί στο ακριτικό Αγαθονήσι ίσως σταθεί με απορία δίπλα στους μεγάλους, λιθόχτιστους λάκκους που βρίσκονται διάσπαρτοι σε όλο το νησί. Λίγοι γνωρίζουν άλλωστε ότι πρόκειται για ασβεστοκαμίνους και πως το μικρό αυτό νησί είχε κάποτε, όχι πολύ παλιά, μια ακμαία «βιομηχανία»: την παραγωγή καλής ποιότητας ασβέστη, που πωλούνταν στα γύρω νησιά και τα μικρασιατικά παράλια. Οπως δύσκολα θα φανταστεί ότι η σχεδόν άγονη σήμερα Σύμη είχε πριν από έναν αιώνα οργανωμένη παραγωγή σιτηρών, λαδιού, ακόμα και καπνού. ΄Η ότι η Ρόδος και η Κως διαθέτουν οργανωμένες βιομηχανικές περιοχές ήδη από τη δεκαετία του ’20, όταν εν έτει 2011 στις περισσότερες βιομηχανικές περιοχές της χώρας επικρατεί χάος.
Η έρευνα που ξεκίνησαν πριν από ένα έτος περίπου το Τεχνικό Επιμελητήριο Δωδεκανήσου και το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο (με την υποστήριξη της νομαρχίας) για τα βιομηχανικά και προ-βιομηχανικά μνημεία της Δωδεκανήσου βρίσκεται πλέον στο τέλος της. Για ένα έτος, 13 ομάδες αποτελούμενες από μηχανικούς όλων των ειδικοτήτων, αρχαιολόγους και άλλους επιστήμονες γύρισαν όλα τα νησιά του ακριτικού συμπλέγματος, κατέγραψαν τα κτίρια που σχετίζονται με τη βιομηχανική τους ανάπτυξη, αναζήτησαν τα τεχνικά έργα υποδομής, τους φυσικούς τόπους εκμετάλλευσης.
«Οι περισσότεροι στην Ελλάδα γνωρίζουν τα Δωδεκάνησα ως τουριστική περιοχή. Ωστόσο, πολλά από τα νησιά είχαν πραγματική βιομηχανία, κυρίως η Ρόδος και η Κως κατά τη διάρκεια της ιταλοκρατίας», λέει στην «Κ» η αρχιτέκτων Αναστασία Παπαϊωάννου, μέλος της συντονιστικής επιτροπής του εγχειρήματος και της ομάδας που ασχολήθηκε με τη Σύμη, τη Νίσυρο και το Γυαλί. «Δυστυχώς στα περισσότερα νησιά η βιβλιογραφία είναι ανύπαρκτη και έτσι ξεκινήσαμε από το μηδέν».
Οι ιστορίες που προέκυψαν για κάθε νησί είναι εξαιρετικές και μαρτυρούν ένα κομμάτι της πρόσφατης ιστορίας τους.
– Οι ομάδες της ανατολικής και δυτικής Ρόδου αντιμετώπισαν δυσκολίες πρόσβασης κυρίως στους νερόμυλους, αλλά και σε άλλες υπαίθριες εγκαταστάσεις. Απαξιωμένες και σε αχρηστία εδώ και πολλά χρόνια, έχασαν τη σύνδεσή τους με τους οικισμούς, καθώς τα μονοπάτια έπαψαν να υπάρχουν ή πνίγηκαν από τα πεύκα και τους θάμνους. Οι μόνες μαρτυρίες ήταν προφορικές, από ηλικιωμένους γέροντες, που με μεγάλο ενθουσιασμό τους οδηγούσαν σε μέρη δύσβατα.
– Η ομάδα της Αστυπάλαιας εντυπωσιάστηκε από τα 24 τυροκομεία που λειτουργούν αδιάλειπτα από την εποχή της τουρκοκρατίας μέχρι σήμερα με τον ίδιο τρόπο. Τα ασβεστοκάμινα εδώ διαφέρουν από των υπολοίπων νησιών, διατηρούν μηχανολογικό εξοπλισμό και εντυπωσιάζουν με το μοναδικό στα Δωδεκάνησα μεγεθός τους και την ιδιαίτερη μορφολογία τους.
– Η ομάδα της Καλύμνου ήταν αναγκασμένη να αναζητήσει πληροφορίες από τους τελευταίους εν ζωή γέροντες, καθώς η βιβλιογραφία είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Στην περιοχή Τσουκαλιό στον Πάνορμο, οι μηχανικοί δεν πρόλαβαν να καταγράψουν ένα σημαντικό για την περιοχή καμίνι κεραμοποιίας, διότι 3 μέρες νωρίτερα η μπουλντόζα το εξαφάνισε. Για τους μύλους, εμβληματικά κτίσματα στην Ποθιά, δεν βρεθηκε καμία μαρτυρία. Μηχανικοί από την Αλικαρνασσό έδωσαν την πληροφορία -από πρόσφατη μαρτυρία ενός γέροντα- ότι οι μυλόπετρες των ανεμόμυλων της περιοχής τους ήταν φερμένες από την Κάλυμνο.
– Στους Λειψούς, η ομάδα εντυπωσιάστηκε από το καλά οργανωμένο δίκτυο δεξαμενών και αυλάκων στην ύπαιθρο, για τη συλλογή βρόχινου νερού. Μέχρι σήμερα σε πολλά σπίτια λειτουργούν μικρές παραγωγικές μονάδες, λ. χ. με αργαλειούς για την ύφανση κουρελούδων, τυροκομεία κ. ά.
– Στις πόλεις της Ρόδου και της Κω, που έχουν οργανωμένες βιομηχανικές περιοχές από την ιταλοκρατία, καταγράφηκε μεγάλος αριθμός βιομηχανιών: επεξεργασίας αλεύρου, παραγωγής κρασιού, τούβλων, επιπλοποιίας, ακόμα και καπνοβιομηχανίες.
«Είμαστε η τελευταία γενιά που μπορεί να κάνει αυτή την καταγραφή», λέει η κ. Παπαϊωάννου. «Ηδη πολλές πληροφορίες χάθηκαν για πάντα με το πέρασμα του χρόνου».
Ανησυχία για το τι μέλλει γενέσθαι
Ποιο είναι, λοιπόν, το μέλλον αυτού του πλούτου στα Δωδεκάνησα; «Είμαστε πολύ ανήσυχοι», λέει η αρχιτέκτων Αναστασία Παπαϊωάννου. «Ελάχιστα κτίρια έχουν κηρυχθεί διατηρητέα, οι περισσότεροι ιδιοκτήτες προσπαθούν να τα ξεφορτωθούν, να τα κατεδαφίσουν. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι κρατικές υπηρεσίες είναι συμπαραστάτες τους. Η ΔΕΗ στη Ρόδο, για παράδειγμα, αρνήθηκε να δώσει σε μεταπτυχιακούς φοιτητές στοιχεία για το κτίριό της, για λόγους ακατανόητους. Πρόσφατα το κτίριο της αλευροποιίας Samica, ίσως το πιο εμβληματικό βιομηχανικό κτίριο της Ρόδου, ξεκίνησε να κατεδαφίζεται, παρά τον αγώνα μας. Τα σημάδια είναι αποθαρρυντικά».
Τι θα μπορούσε να γίνει; «Υπάρχουν πάμπολλα παραδείγματα στην Αθήνα, τον Βόλο, τα Χανιά και αλλού, για τις δυνατότητες επανάχρησης βιομηχανικών κτιρίων. Σίγουρα θα υπάρχουν βιώσιμες οικονομικά λύσεις για να μη διαγράψουμε αυτό το τόσο σημαντικό τμήμα της ιστορίας μας. Δεν μπορούμε απλά να παίρνουμε ένα σφουγγάρι και να σβήνουμε μια ολόκληρη περίοδο».