Είναι κάτι που δεν το γνωρίζουμε όσοι δεν ζούμε από κοντά την (εκάστοτε) κυβερνητική ρουτίνα. Οι γενικοί γραμματείς των υπουργείων δεν είναι διεκπεραιωτές των ιδεών των πολιτικών τους προϊσταμένων ή, τέλος πάντων, οι κορυφές μιας γραφειοκρατικής μηχανής που οφείλει να δουλέψει καλά. Συχνότερα, είναι αυτοί που τραβούν το μεγάλο «κουπί» της υπηρεσιακής πραγματικότητας. Μιας πραγματικότητας που οι περισσότεροι από εμάς δεν θα θέλαμε ούτε να αγγίξουμε, πόσω μάλλον να ξυπνάμε και να κοιμόμαστε μαζί της. Τότε, λοιπόν, γιατί να αποδεχθείς μία ελάχιστα προβεβλημένη θέση που φέρνει μαζί της δεκάδες καθημερινές υποχρεώσεις και η όποια αίγλη από τις (όποιες) επιτυχίες ενός υπουργείου πιστώνεται αποκλειστικά στον υπουργό; Μα, γιατί είσαι πολιτικός και γνωρίζεις πως έτσι συμπληρώνεις «ένσημα» στην κομματική επετηρίδα. Αν είσαι καλός, εργατικός ή έξυπνος ή και τα τρία μαζί, έχεις ελπίδες για το επόμενο βήμα.
Κάπως έτσι φτάνουμε στη σημερινή καλεσμένη του «Γεύματος». Η κυρία Λίνα Μενδώνη, γ.γ. του υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, για δεύτερη φορά στο ίδιο πόστο (είχε προηγηθεί η πενταετής θητεία στις κυβερνήσεις Κώστα Σημίτη), ανήκει στους αφανείς ήρωες του κυβερνητικού έργου: έχει στο ενεργητικό της αμέτρητα ξενύχτια, δουλεύει κυριολεκτικά από το πρωί μέχρι το βράδυ, χαίρει βαθιάς εκτίμησης φίλων και αντιπάλων, ο στενός υπηρεσιακός περίγυρος του υπουργείου Πολιτισμού της αναγνωρίζει σημαντικά διοικητικά χαρίσματα, ενώ κανείς δεν αμφισβητεί την επιστημονική της κατάρτιση. Αρχαιολόγος, ερευνήτρια επί σειράν ετών στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, συγγραφέας συγγραμμάτων με διεθνή αναγνώριση, η κ. Λίνα Μενδώνη πόρρω απέχει από την εικόνα που έχει ο κόσμος για τον Ελληνα πολιτικό. Ισως γιατί η γ.γ. του υπ. Πολιτισμού δεν αισθάνθηκε ποτέ «πολιτικός».
– Αλήθεια, πώς «μπλέξατε» με την πολιτική;
– Εγώ θεωρώ ακόμα ότι δεν έχω «μπλέξει» με την πολιτική. Από μικρή είχα αυτό που λέμε ενδιαφέρον για τα κοινά. Βλέπω τον εαυτό μου περισσότερο σαν έναν άνθρωπο που θέλει, στο μέτρο του δυνατού, να προσφέρει στον πολιτισμό. Φυσικά, ανήκω σε ένα πολιτικό χώρο, δεν το έκρυψα ποτέ, αλλά ειλικρινά δεν βλέπω τον εαυτό μου να διεκδικεί μια βουλευτική θέση.
Το «βάπτισμα του πυρός» η κ. Λίνα Μενδώνη το έλαβε υπό εντελώς «ανυποψίαστες» συνθήκες. «Το 1983 βρέθηκα στην Τζια, στο πλαίσιο ενός πρωτοποριακού για τα δεδομένα της εποχής και της χώρας πανεπιστημιακού προγράμματος, μια έρευνα που κάλυπτε το μεγαλύτερο μέρος του νησιού. Ηταν η πρώτη διεπιστημονική ομάδα στην Ελλάδα που ησχολείτο με τέτοιου είδους έρευνα, ακολουθώντας το πνεύμα της αγγλοσαξονικής σχολής για ανάλογες αρχαιολογικές έρευνες. Μην φανταστείτε την Τζια όπως είναι σήμερα. Εκεί υπήρχε ένας κοινοτάρχης που από σύμπτωση είναι ο σημερινός δήμαρχος, ύστερα από μακρά περίοδο αποχής. Κάποια στιγμή, μου ζήτησε να τον βοηθήσω σε δύο-τρία θέματα κι έτσι άρχισα να… μπλέκομαι».
– Ενεργό κομματικό στέλεχος δεν γίνατε ποτέ;
– Οχι, ποτέ.
– Θα θέλατε μεγαλύτερη ανάμειξη στην πολιτική;
– Υπήρξαν προτάσεις για μια πιο ενεργό ανάμειξη, αλλά αρνήθηκα. Γιατί πιστεύω ότι μπορεί να είμαι πιο χρήσιμη από ένα άλλο πόστο, όπως αυτό που βρίσκομαι σήμερα.
– Υπάρχει σύγκριση ανάμεσα στις δύο θητείες σας;
– Καμία, νομίζω. Στην προηγούμενη θητεία, από τον Μάρτιο του 1999 μέχρι τον Μάρτιο του 2004, δουλεύαμε πολύ, με εξαντλητικά ωράρια, βρισκόμασταν στην αιχμή της προολυμπιακής περιόδου. Πολλή δουλειά αλλά υπήρχε ευφορία, υπήρχαν χρήματα και θα μπορούσα να πω ότι τότε ήταν ένας αγώνας ταχύτητας, να επιλυθούν θέματα, να γίνουν θεσμικού τύπου ρυθμίσεις, είναι η περίοδος που γίνονται ο αρχαιολογικός νόμος και ο οργανισμός του υπουργείου. Τώρα είναι μια εντελώς διαφορετική περίοδος. Και τώρα χρειάζεται και ταχύτητα, αλλά εκεί που αρχίζεις και τρέχεις, πετάγονται διαρκώς κάποια ανθρωπάκια, όπως στα ηλεκτρονικά παιχνίδια, που σου βάζουν διαρκώς εμπόδια. Με αποτέλεσμα, πλέον, να φτάνουμε να αμφισβητείται και το αυτονόητο. Σήμερα οφείλουμε να δώσουμε αγώνα για το αυτονόητο.
– Θεωρείτε πως η ελληνική κοινωνία έχει υποστεί τις τελευταίες δεκαετίες ένα είδος «μετάλλαξης»;
– Αν πούμε ότι αυτή η κρίση που διέρχεται η χώρα δεν είναι αποκλειστικά οικονομική, δεν λέμε κάτι καινούργιο. Είναι κρίση αξιών, κοινωνιών, κρίση βαθύτατα πολιτιστική στο βάθος.
Ο πολιτισμός είναι μεγάλο αναπτυξιακό κεφάλαιο
Η κυρία Μενδώνη είναι αρχαιολόγος. Αν σας αρέσουν τα στερεότυπα, οι αρχαιολόγοι θεωρούνται συντηρητικοί άνθρωποι. Σε πολλούς αρχαιολόγους ακόμα και η «συστέγαση» των λέξεων Πολιτισμός και Τουρισμός κάτω από το ίδιο όνομα (του υπουργείου) προκαλεί ανατριχίλα. Και όχι με την καλή έννοια. Σήμερα, η κ. Μενδώνη είναι υποχρεωμένη να «παντρέψει» τις δύο έννοιες, προβάλλοντας άλλη μια δυσάρεστη για πολλούς αρχαιολόγους λέξη: τη λέξη «ανάπτυξη».
«Κοιτάξτε, πρέπει να αλλάξουμε αντιλήψεις. Να αφήσουμε πίσω θέσεις που μπορεί να ίσχυαν πριν από κάποιες δεκαετίες. Πίστευα και πιστεύω και το έχω γράψει σε επιστημονικές μελέτες ότι ο πολιτισμός είναι ένα βαθιά αναπτυξιακό εργαλείο. Και ειδικά για μια χώρα σαν την Ελλάδα, που έχει όλο αυτό το τεράστιο πολιτιστικό κεφάλαιο, η αναπτυξιακή του διάσταση είναι πάρα πολύ μεγάλη. Και δεν είναι κακό να βλέπουμε τον πολιτισμό ως αναπτυξιακό εργαλείο.
– Στην καθημερινή σας δουλειά, είστε υποχρεωμένη να πείσετε ανθρώπους με διαφορετική προσέγγιση;
– Φυσικά. Υπάρχουν άνθρωποι που σκέφτονται εντελώς διαφορετικά. Ανθρωποι που πιστεύουν ότι ο πολιτισμός δεν πρέπει να συνδέεται με την οικονομία, που θεωρούν ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για αξιοποίηση των πολιτιστικών αγαθών, ότι η λέξη «προϊόν» όταν μιλάμε για πολιτισμό πρέπει να είναι απαγορευμένη.
– Το πιστεύατε κάποτε;
– Οχι με δογματισμό. Με είχε απασχολήσει από νωρίς η έννοια της αξιοποίησης στον πολιτισμό· υπάρχει, ξέρετε, μια μεγάλη βιβλιογραφία για το θέμα διεθνώς. Μια έννοια που δεν την αποδέχονταν και συνεχίζουν να μην αποδέχονται καθ’ όλα σεβαστοί και πολύ αναγνωρισμένοι συνάδελφοι μέχρι σήμερα. Γιατί ακριβώς μεταφράζουν την «αξιοποίηση» ως «εμπορευματοποίηση». Να σας πω ότι είμαι εναντίον της εμπορευματοποίησης του πολιτισμού. Σαφώς είμαι υπέρ της αξιοποίησης με την έννοια της ανάδειξης, την έννοα της διαχείρισης που μπορεί να αποφέρει οφέλη στον πολιτισμό και εν τέλει και στη χώρα μας.
– Η εικόνα μιας καλόγουστης μπλούζας εμπνευσμένης από ένα αρχαιολογικό εύρημα σε έναν μεγάλης βαρύτητας αρχαιολογικο χώρο τι αίσθημα σας προκαλεί;
– Το βρίσκω καθ’ όλα θεμιτό, αρκεί να τηρούνται ορισμένα αισθητικά κριτήρια, αλλά μπορώ να παραδεχθώ ότι παρουσιάζεται υστέρηση της Πολιτείας να βγει μπροστά στη διαχείριση αυτού του αγαθού, κι αυτό για πολλούς λόγους. Το αποτέλεσμα ήταν να έχουμε ανάλογα εμπορικά προϊόντα, που δεν ελέγχουμε συνήθως, μέτριου ή κακού γούστου.
Το «δράμα» της οδού Τοσίτσα ξεπερνάει και το υπουργείο και τον υπουργό
Το υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού βρίσκεται ένα λεπτό με τα πόδια από την τραγική κατάσταση της οδού Τοσίτσα. «Τα φαινόμενα της Τοσίτσα ξεπερνούν το υπουργείο, τον υπουργό, τη γενική γραμματέα», λέει η κ. Μενδώνη.
– Δεν μοιράζεστε τμήμα της πολιτικής ευθύνης για την κατάσταση;
– Φυσικά. Αλλά για να μιλήσουμε για «καθαρή οδό Τοσίτσα» χρειάζονται περισσότερες και πιο συντονισμένες ενέργειες από πολύ περισσότερους, πέρα από το υπουργείο Πολιτισμού. «Πρέπει να καθαρίσει ολόκληρη η Αθήνα, απαιτείται μια γενικότερη πολιτική». Δεν έχει πρόβλημα να παραδεχθεί ότι και επί θητείας Αντώνη Σαμαρά έγιναν προσπάθειες να «καθαρίσει» η οδός Τοσίτσα, αλλά πάντα το «δράμα» μετακόμιζε κάπου αλλού.
Αναπόφευκτα η κουβέντα πηγαίνει στον τραγικό θάνατο της αρχαιολόγου Ηούς Ζερβουδάκη την Μεγάλη Πέμπτη του 2008, όταν παρασύρθηκε από διερχόμενη μηχανή την οποία οδηγούσε εξαρτημένος από ουσίες. «Ηταν ένας άνθρωπος που αγαπούσα πολύ, στενή και οικογενειακή φίλη, το γεγονός του θανάτου της ήταν ένα γεγονός που μου στοίχισε πολύ και σε προσωπικό επίπεδο. Είμαι ο άνθρωπος που πήρε το ματωμένο ρολόι της από το γιατρό στον Ευαγγελισμό. Το ρολόι ήταν σταματημένο στις «12 παρά 10». Οταν στη δικογραφία εμφανίζεται ότι το συμβάν γίνεται «11 και 20» γιατί αυτό κάτι εξυπηρετεί, εμένα ομολογώ ότι με συγκλόνισε.
– Ερχεται μια προσφορά από επιχείρηση να χρηματοδοτήσει επείγουσα αναστήλωση σε μνημείο. Ποια θα ήταν η εισήγησή σας;
– Κατ’ αρχάς να ελεγχθεί ότι δεν πρόκειται για μαύρο χρήμα. Να διαπιστωθεί ότι υπάρχει γνήσιο ενδιαφέρον για τα μνημεία. Και από ‘κει και πέρα, με το θεσμικό πλαίσιο που διαθέτουμε (υπάρχει ο χορηγικός νόμος με όλα του τα προβλήματα, αλλά υπάρχει) να προχωρήσουμε, δεν βλέπω τον λόγο, αφού έχει προηγηθεί ο συγκεκριμένος έλεγχος, να αρνηθούμε. Γιατί όχι; Ηρθε ένας επιχειρηματίας και μας ζήτησε να κάνει κάτι στη μνήμη του πατέρα του. Μεσολάβησα και του ζητήσαμε να χρηματοδοτήσει μια σειρά από νέες προθήκες στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη. Σε κάποιες περιπτώσεις οι χορηγοί δεν επιθυμούν να φαίνονται. Για να ενταχθεί η επισκευή ενός μουσείου στο ΕΣΠΑ δεν επαρκούσαν οι πόροι για τη στατική μελέτη. Εκεί υπήρξε χορηγός που δεν θέλησε να εμφανιστεί πουθενά το όνομά του και βοήθησε οικονομικά για να υλοποιηθεί η συγκεκριμένη μελέτη.
– Διακεκριμένοι αρχαιολόγοι, όπως ο κ. Χρίστος Ντούμας και ο κ. Πέτρος Θέμελης, τάχθηκαν υπέρ της μετατροπής μεγάλων μουσείων και μεγάλων αρχαιολογικών χώρων σε νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου (ΝΠΔΔ) για να αποκτήσουν μεγαλύτερη αυτονομία. Τι λέτε;
– Η συζήτηση αυτή έχει ξεκινήσει από το 1997. Ερχεται και επανέρχεται. Μας είχε απασχολήσει έντονα, δεν σας το κρύβω, και το 2002-2003, όταν με τον κ. Βενιζέλο μελετούσαμε τη δομή του Οργανισμού, του Π. Δ. για τον Οργανισμό του υπουργείου. Δεν δίνει λύσεις. Πιστεύω στα δημόσια μουσεία. Και θα σας δώσω ένα και μοναδικό παράδειγμα, γιατί είναι και αντικειμενικό. Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης, δημόσιο μουσείο, βραβεύθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης για την καλύτερη έκθεση και τις καλύτερες παρεχόμενες υπηρεσίες. Αυτό δεν είναι τυχαίο. Εχω την αίσθηση ότι αν δώσουμε με αναθεωρημένο πλαίσιο περισσότερες δυνατότητες στα μουσεία (και σήμερα είναι μια εποχή που μας κάνει να σκεφτούμε τέτοιες κινήσεις) θα μπορέσουμε να έχουμε μουσεία πιο αποτελεσματικά και πιο ανταγωνιστικά.
– Ο κ. Παντερμαλής μου ανέφερε ότι το 2010 – 2011 χωρίς επιχορήγηση, τα καταφέρνει με εισιτήρια, πωλήσεις και το καφέ. Θα μπορούσε να είναι μοντέλο το Μουσείο της Ακρόπολης;
– Το ΕΑΜ (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο) δεν υστερεί σε εκθέσεις, τα προβλήματα λειτουργίας θα μπορούσαν να «χτυπήσουν» και οποιοδήποτε ΝΠΔΔ. Προσωπικό φύλαξης, δυσκολία πρόσληψης έκτακτου προσωπικού στις σημερινές συνθήκες… Να δούμε αν η καλή πρακτική του Μουσείου της Ακρόπολης είναι η διαχείριση των εισόδων από το ίδιο το μουσείο κι αν αυτό είναι μια πρακτική που φέρνει έσοδα στο μουσείο, να το δούμε.
– Το φθινόπωρο προγραμματίζεται η προκήρυξη αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για το Μουσείο της Πόλης των Αθηνών, που έχει χωροθετηθεί στον Ακαδημία Πλάτωνος. Χρειαζόμαστε άλλο ένα μουσείο; Γιατί δεν μπορούμε να συντηρήσουμε αυτά που έχουμε…
– Συμφωνώ. Αλλά στην Αθήνα έχουμε 150.000 ευρήματα σε αποθήκες. Ορισμένα, αν εκτεθούν και τα δει ο κόσμος, θα του αλλάξουν τη θεώρηση για την ιστορία της τέχνης. Δεν το δικαιούται αυτή η πόλη; Χωροθετήθηκε το μουσείο από το 2003 με πρωτοβουλία του κ. Βενιζέλου. Παρά τα κακά οικονομικά, προχωρούμε σε απαλλοτριώσεις. Ο χώρος έχει ανασκαφεί, δεν έχει αρχαία, καθαρή περιοχή και μπροστά της την Ακαδημία Πλάτωνος. Καταλαβαίνετε τι σημαίνει αυτό για την πόλη, μια επένδυση στην Ακαδημία Πλάτωνος (και είναι αυτό που με μεγάλη προσπάθεια και αγωνία προωθεί ο υπουργός) τι προστιθέμενη αξία μπορεί να δώσει σε αυτήν την πόλη;
Οι σταθμοί της
1960
Γεννιέται στην Αθήνα.
1977
Αποφοιτά από το Αρσάκειο.
1981
Παίρνει πτυχίο από το Κλασικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και τρία χρόνια αργότερα ακολουθεί πτυχίο από το Ιστορικό και Αρχαιολογικό Τμήμα του ιδίου πανεπιστημίου.
1983
Εργάζεται μέχρι το 1988 ως επιστημονική συνεργάτις του Προγράμματος Νοτίου Ελλάδος του Ινστιτούτου Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών.
1987
Επικεφαλής διεπιστημονικής ομάδας για την αρχαιολογική έρευνα στην Κέα.
1989
Ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας (ΚΕΡΑ).
1994
Διατελεί ειδική επιστημονική σύμβουλος, έως το 1999, στο ΥΠΕΧΩΔΕ και στο υπουργείο Αιγαίου.
1999
Γενική γραμματέας έως το 2004 στο υπ. Πολιτισμού.
2004
Επιστρέφει στη θέση της στο ΕΙΕ.
2009
Δεύτερη θητεία με την ίδια ιδιότητα στο υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού.
Η συνάντηση
Στο «Ιντεάλ» στο κλασικό αθηναϊκό στέκι της οδού Πανεπιστημίου που το 2012 συμπληρώνει 90 χρόνια ζωής. Η επιλογή της κ. Μενδώνη έχει σχέση με τις παιδικές της αναμνήσεις όταν ο πατέρας της μάζευε εδώ την οικογένεια που εκείνα τα χρόνια ζούσε στον Χολαργό. «Το αγαπάω το «Ιντεάλ», όπως αγαπάω και την Αθήνα, την αγαπάω πολύ», εξομολογείται η κ. Μενδώνη. Επιλέξαμε το ίδιο πιάτο (αθηναϊκή σφυρίδα) και μαζί με μια πλούσια σαλάτα με ψαρικά ο λογαριασμός δεν ξεπέρασε τα 55 ευρώ.