Χαμηλές παραμένουν στην Ελλάδα οι πτήσεις του θεσμού του συμφώνου συμβίωσης, αφού οι σχετικές πράξεις που έχουν πραγματοποιηθεί είναι πολύ λίγες από το 2008, παρά τη μικρή άνοδο πέρυσι. Βασικά εμπόδια αποτελούν η λειψή ενημέρωση, οι προκαταλήψεις, αλλά και οι «τρύπες» που παρουσιάζει η θέσπιση του θεσμού στην Ελλάδα. Βεβαίως, πλέον, τα σύμφωνα συμβίωσης δεν είναι τόσο σπάνια (όπως συνέβαινε τα δύο πρώτα χρόνια από τη θεσμοθέτησή τους). Το 2009, τον πρώτο χρόνο μετά τη θέσπιση του συμφώνου, τα ζευγάρια που επέλεξαν τον νέο θεσμό ήταν 161. Το 2010 και το 2011 ο αριθμός κινήθηκε στα ίδια επίπεδα, δηλαδή 180 και 185 αντίστοιχα. Το 2012 τα σύμφωνα συμβίωσης έφτασαν τα 314, κάνοντας ένα σημαντικό βήμα προς τα πάνω, ενώ ανοδική είναι η τάση και το 2013. Σε στοιχεία που έδωσε στη δημοσιότητα η Ελληνική Στατιστική Αρχή τον Αύγουστο του 2013, με βάση την απογραφή του 2011, αναφέρεται ότι τα άτομα που έχουν συνάψει σύμφωνα συμβίωσης είναι συνολικά 1.763, δηλαδή περίπου 880 πράξεις. Στην ίδια έρευνα καταγράφονται 332 άτομα που έχουν χωρίσει από σύμφωνα συμβίωσης και 78 που χήρευσαν. Με βάση αυτά τα στοιχεία μπορεί να υπολογιστεί ότι γίνεται λόγος για περίπου 1.120 σύμφωνα συμβίωσης. Καθώς όμως η απογραφή της ΕΛΣΤΑΤ περιλαμβάνει και αλλοδαπούς, ένας αριθμός απ’ αυτά πρέπει να έχει συναφθεί στο εξωτερικό.
Για να γίνει κατανοητό πόσο μικρή είναι ακόμα η μερίδα των ζευγαριών που επιλέγουν το σύμφωνο συμβίωσης σε σχέση με τους δύο τύπους γάμου (πολιτικό ή θρησκευτικό) αρκεί η παράθεση των στοιχείων του 2012: σε επίπεδο επικράτειας, οι πολιτικοί γάμοι έφτασαν τις 25.730, οι θρησκευτικοί τις 23.980 και τα σύμφωνα τα… 314. Μάλιστα, ο νέος θεσμός είναι σχεδόν αποκλειστικά επιλογή κατοίκων των μεγάλων πόλεων, αφού το 50% και περισσότερο των συμφωνιών πραγματοποιήθηκε στο πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας και το 20% στην ευρύτερη Θεσσαλονίκη.
Το σύμφωνο συμβίωσης είναι μια εναλλακτική στον γάμο έννομη μορφή συμβίωσης. Για να πραγματοποιηθεί, αρκεί μία απλή συμβολαιογραφική πράξη, η οποία καταχωρίζεται στο ληξιαρχείο. Για να συναφθεί το σύμφωνο, πρέπει οι συμβαλλόμενοι να μην είναι έγγαμοι, να μην έχουν συγγένεια μεταξύ τους, ούτε σχέση υιοθεσίας. Εάν παραβιάζεται κάποιος απ’ αυτούς τους όρους, τότε το σύμφωνο μπορεί να ακυρωθεί. Ο θεσμός του συμφώνου συμβίωσης κατοχυρώνει κατά κύριο λόγο περιουσιακά και κληρονομικά δικαιώματα που θα αποκτηθούν από τους συνάπτοντες, καθώς είναι ιδιωτικού (αστικού) δικαίου. Καλύπτει το θέμα της γονικής μέριμνας του παιδιού, που θα γεννηθεί κατά τη διάρκεια του συμφώνου. Καθορίζει επίσης τεκμήριο πατρότητας, καθώς και τον τρόπο ορισμού του επωνύμου του παιδιού. Αποτελεί συνολικά έναν πιο «χαλαρό», πιο ελεύθερο τρόπο να ενώσουν τις ζωές τους δύο άνθρωποι και να αποκτήσουν παιδιά μαζί, χωρίς να περάσουν από τη διαδικασία του γάμου.
Τα σημαντικά κενά που έχουν όμως αναδειχθεί, πέρα από τη μη πρόβλεψη ότι μπορούν να συνάψουν σύμφωνο συμβίωσης άτομα του ίδιου φύλου, αφορούν την ανύπαρκτη πρόνοια για κάλυψη των ατόμων που συμβιώνουν σε θέματα ασφάλισης, φορολογίας κ.λπ. Για παράδειγμα, τα ασφαλιστικά ταμεία δεν αποδέχονται να καλύψουν ως προστατευόμενα μέλη άτομα που έχουν συνάψει σύμφωνα συμβίωσης με μέλη τους. Οπως είχε αναφερθεί στη Βουλή, το ΙΚΑ είχε αρνηθεί να χορηγήσει βιβλιάριο ασθενείας σε μια έγκυο γυναίκα, η οποία είχε συνάψει σύμφωνο συμβίωσης με τον -ασφαλισμένο στο ΙΚΑ- σύντροφό της. Ανάλογα προβλήματα υπάρχουν και με την εφορία, η οποία δεν αναγνωρίζει ως οικογενειακό εισόδημα το εισόδημα των δύο συντρόφων.
Εφαρμογή της απόφασης
Σύμφωνο συμβίωσης και για ομόφυλα ζευγάρια στην Ελλάδα; Το θέμα έχει πλέον τεθεί επιτακτικά, ύστερα από την τελεσίδικη καταδίκη της Ελλάδας από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Οπως ανακοινώθηκε επισήμως την Πέμπτη, το ΕΔΔΑ έκανε δεκτή την προσφυγή Ελλήνων πολιτών κατά του νόμου 3719/2008. Το δικαστήριο έκρινε ότι ο νόμος για το σύμφωνο συμβίωσης, ο οποίος δεν επιτρέπει τη σύναψη σχετικού συμφώνου σε άτομα του ιδίου φύλου, παραβιάζει την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.
Το δικαστήριο αναγνωρίζει ότι τα ζευγάρια ιδίου φύλου «έχουν την ίδια ικανότητα με τα ετερόφυλα ζευγάρια να διατηρούν σταθερές σχέσεις, βασισμένες στην αμοιβαία εμπιστοσύνη». Τα ομόφυλα ζευγάρια όμως δεν έχουν στην Ελλάδα άλλη δυνατότητα να δώσουν στη σχέση τους νομική ισχύ και να ρυθμίσουν σημαντικά ζητήματα, όπως προβλέπεται από το σύμφωνο συμβίωσης. Δεν μπορούν να παντρευτούν, δεν μπορούν να προχωρήσουν και σε σύμφωνο. Γι’ αυτό και το ΕΔΔΑ αποφάσισε ότι ο νόμος 3719 παραβιάζει το δικαίωμά τους στην ίση μεταχείριση.
Ας σημειωθεί ότι μεταξύ των 19 χωρών-μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης, μόνο η Ελλάδα και η Λιθουανία αποκλείουν από το σύμφωνο συμβίωσης τα ομόφυλα ζευγάρια.
Τι θα γίνει από εδώ και πέρα; Κανονικά, η Ελλάδα πρέπει να συμμορφωθεί με την απόφαση του δικαστηρίου, η εφαρμογή της οποίας θα ελέγχεται τακτικά. Βεβαίως, θα υπάρξουν συντηρητικές αντιδράσεις, αλλά η ικανοποίηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων προέχει.