Η επικαιρότητα είναι συχνά η αφορμή. Το περιστατικό της εξαφάνισης της 10χρονης στη Θεσσαλονίκη στα μέσα του Ιουνίου μάς έδωσε την ευκαιρία να σκεφτούμε πάλι τι συμβαίνει γύρω από το δύσκολο θέμα της παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης. Πόσο συχνά συμβαίνει, τι τραύματα δημιουργεί στην παιδική ψυχή, ποιοι είναι οι «συνήθεις» ύποπτοι.
Η τέχνη πάντα ανοίγει σε βάθος τα δύσκολα ζητήματα. Το καλοκαίρι κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Σοκόλη ένα παραμύθι για παιδιά με υλικό καθοδήγησης γονιών και εκπαιδευτικών πάνω στο ζήτημα της σεξουαλικής κακοποίησης. Πρόκειται για το «Η Ρίνα αποφασίζει να μιλήσει» της Ελένης Δασκαλάκη.
Ακόμα, ντοκιμαντέρ όπως το «Leaving Neverland» δίνει το βήμα στους «πρωταγωνιστές», στα παιδιά που βρέθηκαν δίπλα στον Μάικλ Τζάκσον, και μιλούν για όσα βίωσαν. Αλλά και παλιότερα, ταινίες όπως το δανέζικο «Κυνήγι», που βρίσκεται στον αντίποδα αυτού: τι συμβαίνει όταν καταστρέφεται η ζωή ενός δασκάλου επειδή ένα παιδί τον κατηγορεί ψευδώς για ασέλγεια.
«Για την παιδική σεξουαλικότητα» γράφει και ο ψυχαναλυτής Πατρίκ Γκιγιομάρ, στο σπουδαίο βιβλίο του, που κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Γαβριηλίδη, περιγράφοντας και δίκες παιδόφιλων, που απασχόλησαν τη διεθνή κοινή γνώμη.
Η συζήτηση είναι μεγάλη και δύσκολη. Ζητήσαμε από τέσσερις ειδικούς στον τομέα τους να μας μιλήσουν.
Νάντια Κουρμούση*
Ενα παραμύθι θίγει δύσκολα θέματα
Η χρήση λογοτεχνικών βιβλίων, όπως παραμυθιών και παιδικών ιστοριών, για την επεξεργασία θεμάτων που σχετίζονται με την ψυχοκοινωνική υγεία των παιδιών, αναπτύσσεται όλο και περισσότερο τις τελευταίες δεκαετίες. Αλλωστε οι ιστορίες, είτε εμπνευσμένες από την πραγματική ζωή είτε επινοημένες, ασκούν μια ιδιαίτερη έλξη και γοητεία στα παιδιά. Και μπορούν να τα βοηθήσουν να κατακτήσουν πολλές κοινωνικοσυναισθηματικές δεξιότητες όπως διαχείριση συναισθημάτων, δεξιότητες φιλίας, επίλυση προβλημάτων, αντίσταση στο πείραγμα και στις πιέσεις, ενσυναίσθηση, αποδοχή της διαφορετικότητας κ.ά.
Η σεξουαλική κακοποίηση παιδιών, δυστυχώς, αποτελεί ένα υπαρκτό πρόβλημα, όπως μας θυμίζουν συνεχώς περιστατικά που βλέπουν το φως της δημοσιότητας. Τα παιδιά χρειάζεται να εκπαιδευτούν σε τρόπους υπεράσπισης του εαυτού τους και σε τρόπους αναζήτησης βοήθειας.
Οι αριθμοί: μία στις πέντε γυναίκες (σε μερικές χώρες μία στις τρεις) και ένας στους δεκατρείς άνδρες παγκοσμίως αναφέρουν ότι έχουν κακοποιηθεί σεξουαλικά ως παιδιά (WHO, 2014 και 2016). Αναλυτικότερα στοιχεία για τη χώρα μας μάς δίνει η έρευνα BECAN (www.becan.eu) που διεξήχθη το 2010 σε εννέα βαλκανικές χώρες. Στην Ελλάδα διεξήχθη από τη Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού. Το δείγμα των παιδιών στην Ελλάδα ήταν 15.000, ηλικίας από 11 έως 16 ετών. Τα παιδιά ανέφεραν πως στη διάρκεια του προηγούμενου χρόνου είχαν σε ποσοστό 4,5% εμπειρίες έκθεσης σε σεξουαλική βία.
Συμπεριφορές-ενδείξεις. Η επιστημονική βιβλιογραφία αναφέρει ως ενδείξεις τις παρακάτω: 1. Απότομες/αιφνίδιες εναλλαγές συναισθήματος. 2. Καταθλιπτικό συναίσθημα. 3. Ανεξήγητος φόβος και αποφυγή ορισμένων τοποθεσιών ή ατόμων. 4. Ασυνήθιστη μυστικοπάθεια. 5. Απόσυρση ή προσκόλληση. 6. Διαταραχές ύπνου. 7. Παλινδρόμηση (π.χ. ενούρηση). 8. Αυτοτραυματισμός, απόπειρες αυτοκτονίας, φυγή. 9. Επανειλημμένη τοποθέτηση αντικειμένων στον πρωκτό. 10. Σεξουαλική γνώση και σεξουαλικό λεξιλόγιο μη αναμενόμενα. 11. Παιχνίδια σεξουαλικού περιεχομένου. 12. Χρήση βίας, απειλής ή δωροδοκίας. 13. Αγνωστης προέλευσης δώρα ή χρήματα. 14. Το παιδί επιζητεί χάδια/φιλιά στη γεννητική χώρα.
* Δρ Αγωγής της Υγείας, μέλος ΕΔΙΠ στο Παιδαγωγικό της ΑΣΠΑΙΤΕ.
Εφη Λάγιου Λιγνού*
Το πρόσωπο φροντίδας και ο ρόλος του
Το 1926 ο Φρόιντ έγραψε: «Η ουσία μιας τραυματικής συνθήκης είναι ότι το Εγώ βιώνει μια αίσθηση αβοήθητου όταν βρίσκεται αντιμέτωπο με συσσωρευμένη διέγερση, εσωτερικής ή εξωτερικής προέλευσης». Αυτός ο ορισμός συνδέει το συγκεκριμένο εξωτερικό γεγονός με εσωτερικές ψυχικές συνθήκες και υποδεικνύει την ολέθρια, καταστρεπτική και γενικά συντριπτική επίδραση της κακοποίησης.
Οταν κάποιος προσπαθεί να βοηθήσει παιδιά που έχουν υποστεί το τραύμα της κακοποίησης, είναι σημαντικό να γνωρίζει τους παράγοντες που μπορούν να ευνοήσουν την ανθεκτικότητα ώστε να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τις αντιξοότητες της ζωής τους. Υπάρχουν αρκετές μελέτες για τους παράγοντες που λειτουργούν προστατευτικά απέναντι στις αντιξοότητες. Ενας τέτοιος παράγων είναι η ικανότητα να κατανοείς το συναισθηματικό βίωμα του εαυτού και κατ’ επέκταση των άλλων. Αυτή η λειτουργία απορρέει από τη σχέση που έχει ένα παιδί με το πρόσωπο φροντίδας. Η ικανότητα του προσώπου φροντίδας να σκέφτεται για τα ψυχολογικά βιώματα του παιδιού παρέχει στο παιδί μέρος του ψυχικού εξοπλισμού που είναι απαραίτητος για να δημιουργήσει τον δικό του «σκεπτόμενο» εαυτό. Αυτό σχετίζεται με την ικανότητα τoυ προσώπου φροντίδας να είναι συναισθηματικά συντονισμένο με το παιδί. Το δυσλειτουργικό πρόσωπο φροντίδας δεν μπορεί να επιτελέσει αυτήν τη λειτουργία.
Οταν δεν μπορεί να υπάρξει επεξεργασία της τραυματικής εμπειρίας, τότε αυτή τείνει να επαναλαμβάνεται.
Οταν το παιδί υποστεί κακοποίηση από πρόσωπο του άμεσου οικογενειακού περιβάλλοντος, ενεργοποιούνται ταυτόχρονα δύο αντιτιθέμενα συστήματα συμπεριφοράς, η επιθυμία να αποσυρθεί από το τρομακτικό πρόσωπο που επιφέρει δυσφορία και πόνο, καθώς και η επιθυμία να προσεγγίσει το ίδιο αυτό πρόσωπο για να προστατευτεί. Καθώς πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, προκύπτει ένα αποδιοργανωμένο / ή χαοτικό πρότυπο συμπεριφοράς. Συνεπώς, το τραύμα μπορεί να κατακλύσει το υπάρχον ψυχικό όργανο, είτε προσωρινά είτε μόνιμα.
Οταν το παιδί αντιμετωπίζει μια αδυσώπητη απειλή, αναλόγως με την ηλικία του και τη φύση της απειλής, θα κινηθεί είτε στο φάσμα της υπερδιέγερσης (η εκδοχή του παιδιού για φυγή ή πάλη) είτε στο φάσμα της αποσύνδεσης.
Η λειτουργία του ψυχοθεραπευτή, ο οποίος εργάζεται με παιδιά που έχουν βιώσει τραυματικές εμπειρίες κακοποίησης, είναι να τα βοηθήσει στην επεξεργασία του νοήματος αυτής της εμπειρίας, δηλαδή, όχι μόνο να δεχθούν τα παιδιά την πραγματικότητα των τραυματικών γεγονότων και των συναισθημάτων που αυτά προκάλεσαν, αλλά και να μπορέσουν να θρηνήσουν για τη βλάβη που υπέστησαν και να εκφράσουν τον ανάλογο θυμό που τα συνοδεύει.
* Πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας Παιδιού και Εφήβου, μέλος ACP (UK).
Βίκυ Μαλισόβα-Χατζοπούλου*
Το τραύμα της αποσιώπησης
Η σεξουαλική κακοποίηση παιδιών συμβαίνει ίσως πιο συχνά γιατί προϋπόθεσή της είναι η αποσιώπηση κι έτσι το μαθαίνουμε χρόνια μετά, από τα παιδιά που έχουν γίνει πια ενήλικοι ασθενείς μας. Συνήθως συμβαίνει στον οικογενειακό ή φιλικό κύκλο των γονιών καθώς και σε κλειστά περιβάλλοντα, όπως μπορεί να είναι ένα εκπαιδευτικό ή θρησκευτικό ίδρυμα. Από το παιδί τότε ο ενήλικος παίρνει κάποιου είδους συγκατάθεση στην αποσιώπηση του γεγονότος, αφού το παιδί βρίσκεται σε σύγχυση· δηλαδή ενώ το παιδί αναζητάει τρυφερότητα, βρίσκεται απέναντι στην ενήλικη σεξουαλικότητα (Φερέντσι: «Σύγχυση των γλωσσών»). Το παιδί μπορεί λοιπόν να συναινέσει στην απόκρυψη για διάφορους λόγους, ένας από τους οποίους είναι η ενοχή που αισθάνεται το ίδιο το παιδί όσο κι εκείνη που ο ενήλικος καλλιεργεί διαστρεβλώνοντας την κατάσταση. Σε αυτές τις περιπτώσεις η κακοποίηση συμβαίνει από οικείους του παιδιού που έχουν αναλάβει τη φροντίδα και την προστασία του. Μην ξεχνάμε ότι το παιδί εξαρτάται από τον ενήλικο, οικείους για τους οποίους το παιδί δικαιολογημένα τρέφει αισθήματα τρυφερότητας κι εμπιστοσύνης. Ο ενήλικος, χρησιμοποιώντας με διαστροφικό τρόπο τον λόγο, μπορεί να παρουσιαστεί ως σωτήρας (βλ. υπόθεση Ντιτρού), ως αυτός που γνωρίζει το καλό του παιδιού. Ο Χ. Κέντλερ, πάλι από θέση αυθεντίας, παρέδιδε ορφανά παιδιά σε παιδόφιλους για να ανατραφούν «με ειλικρινή αγάπη και σωστή σεξουαλική διαπαιδαγώγηση».
Οι παιδόφιλοι συχνά υπήρξαν οι ίδιοι εγκαταλειμμένα και κακοποιημένα παιδιά ή/και με βαριές παθολογίες, όπως η μητέρα που αποπλανεί και κακοποιεί τον πεντάχρονο γιο της ή την έφηβη κόρη της ή αντίστοιχα ο πατέρας.
Το θέμα είναι ότι, ακόμα και στις περιπτώσεις που δεν ασκείται σωματική βία και το παιδί ή ο έφηβος με κάποιο τρόπο αφήνεται σ’ αυτό που συμβαίνει, μπορούμε να πούμε ότι δεν συναινεί αλλά υποτάσσεται στην αυθεντία του μεγαλύτερου. Υφίσταται τότε μια ψυχική βία που σφετερίζεται την ψυχική ζωή του. Υφαρπάζει την ενηλικίωσή του. Το παιδί πλήττεται σε κάτι που δομεί τον ψυχισμό του κι είναι θεμελιακό για την ανάπτυξη του: τη διαφορά των γενεών (Π. Γκιγιομάρ).
Πρόκειται για ένα τραύμα που υποθηκεύει το μέλλον του παιδιού, τον ανεξάρτητο ενήλικο, σύντροφο, γονιό που θα μπορούσε να γίνει αν το ήθελε. Η συνειδητή και ασυνείδητη υποταγή αντιτίθεται σε κάθε μορφή δημιουργικότητας, δημιουργικής ζωής, μεταπίπτει σε ένα αίσθημα ματαιότητας, έναν κυνισμό (Ντ. Γουίνικοτ). Οι δε συμπτωματικές συμπεριφορές κυμαίνονται από την απόσυρση και τους αυτοτραυματισμούς ώς την αντικοινωνική συμπεριφορά και την κακοποίηση ζώων.
Μας εκπλήσσει ίσως ότι σε κεντροευρωπαϊκές χώρες υπάρχουν τέτοια φαινόμενα. Ισως μια απάντηση να έχει να κάνει με τη θέση της αυθεντίας και του ιδεώδους σε αυτές τις χώρες.
* Κλινική ψυχολόγος, ψυχαναλύτρια.
Ανδρέας Γιαννόπουλος*
Χρειαζόμαστε τη βοήθεια του κόσμου για να σώσουμε αυτά τα παιδιά
Το φαινόμενο της σεξουαλικής κακοποίησης ή και παρενόχλησης παιδιών ήταν και είναι πάντα σε έξαρση. Τα στατιστικά εδώ δεν μας βοηθούν να έχουμε μια ξεκάθαρη εικόνα για το τι συμβαίνει. Η καταγεγραμμένη αύξηση των κρουσμάτων σημαίνει αύξηση των αναφορών, και εδώ θα πρέπει να τονίσουμε τη σημασία της Εθνικής Τηλεφωνικής Γραμμής για τα Παιδιά SOS 1056. Οποιοσδήποτε προβληματίζεται για κάτι σχετικά με ένα παιδί μπορεί να καλέσει στη γραμμή SOS και κατάλληλα εκπαιδευμένο επιστημονικό προσωπικό θα λάβει την πληροφορία και θα διερευνηθούν οι καλύτερες λύσεις για το παιδί και την οικογένεια. Χρειαζόμαστε τη βοήθεια του κόσμου για να σώσουμε τα παιδιά που βιώνουν μια τέτοια φρίκη. Η ασφάλεια των παιδιών είναι υπόθεση όλων μας. Στην Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 1056 μπορεί κάποιος να καλέσει, έστω και ανώνυμα. Δεν χρειάζεται να μας δώσει το όνομά του παρά μόνον τις πληροφορίες που έχει για ένα παιδί.
Η επιστήμη έχει προχωρήσει πολύ. Μάλιστα στον oργανισμό μας λειτουργεί το κέντρο ημέρας «Το Σπίτι του Παιδιού» στο οποίο παρέχονται εξατομικευμένες υπηρεσίες ψυχικής υγείας σε παιδιά και εφήβους, θύματα κακοποίησης, παραμέλησης, ενδοοικογενειακής βίας, παιδιά θυματοποιημένα, εμπλεκόμενα σε περιστατικά bullying κ.ά. Αποτελεί μια ειδικευμένη υπηρεσία μοναδική στην Ελλάδα και πρωτοποριακή σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο.
Δυστυχώς στην Ελλάδα δεν υπάρχει ένας φορέας που να καταγράφει όλα τα περιστατικά. Στον οργανισμό μας υπάρχει ένα οργανωμένο αρχείο για τις υποθέσεις παιδιών που χειριζόμαστε. Το 2019 η Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 1056 δέχθηκε 825 αναφορές σοβαρών περιστατικών κακοποίησης παιδιών και αφορούσαν στο σύνολό τους 1.622 παιδιά. Το 40% αφορούσε παιδιά 0-6 ετών. Στο 48% οι αναφορές αφορούσαν την παραμέληση/εγκατάλειψη παιδιών ενώ στο 36,5% θύτες ήταν οι γονείς. Αναφορικά με το φύλο, το 50,5% ήταν αγόρια.
* Ιδρυτής του οργανισμού «Το Χαμόγελο του Παιδιού».
Επί του θέματος
Διαβάστε
• Patrick Guyomard, «Για την παιδική σεξουαλικότητα», εκδόσεις Γαβριηλίδης
• Ελένη Δασκαλάκη, «Η Ρίνα αποφασίζει να μιλήσει», εκδόσεις Σοκόλη
Δείτε
• Brimstone
• Leaving Neverland
• Robin Williams: Come inside my mind
• Spotlight: Ολα στο φως
• Miss Violence
• Ανοιχτή πληγή
• Παιδιά του Θεού
• Οικογενειακή γιορτή
• Κακή εκπαίδευση
• Μονάκριβη
• Το κυνήγι