Από τον «ηλεκτρικό», το μόνο που φαίνεται είναι μια συστάδα δένδρων λίγο πριν από τον σταθμό της Αττικής. Περπατώντας γύρω του, στη Λιοσίων, την Αγίου Μελετίου ή τη λεωφόρο Ιωνίας, ο χώρος είναι εξίσου αόρατος: ένα μεγάλο άδειο οικόπεδο, ανάμεσα σε τέσσερις πολυκατοικίες. Αν όμως με τη βοήθεια της τεχνολογίας δεις την περιοχή από ψηλά, τότε αλλάζει όχι μόνο η εικόνα, αλλά και η οπτική: ένα άδειο οικόπεδο σε μια θάλασσα τσιμέντου. Το μόνο πράσινο που υπάρχει σε ακτίνα δεκάδων οικοδομικών τετραγώνων είναι γύρω από δύο εκκλησίες της περιοχής, τον Οσιο Μελέτιο και τον Αγιο Αιμιλιανό.
Κι όμως, η πιθανότητα το οικόπεδο αυτό να γίνει η μικρή ανάσα πρασίνου που τόσο ανάγκη έχει αυτή η τόσο επιβαρυμένη περιοχή του κέντρου της Αθήνας χάθηκε οριστικά. Πριν από ένα μήνα, το υπουργείο Περιβάλλοντος επικύρωσε την άρση της απαλλοτρίωσης που είχε επιβληθεί και τη μετατροπή του οικοπέδου σε οικοδομήσιμο (θα ανεγερθεί εκεί σούπερ μάρκετ). Μπορεί να μην είναι η χαρακτηριστικότερη περίπτωση, μιας και ο χώρος δεν είχε δεσμευθεί για να γίνει πάρκο αλλά σχολείο (και η μετατροπή του σε χώρο πρασίνου θα απαιτούσε μια πολύπλοκη και πολυετή διοικητική διαδικασία, αλλά κατ’ αρχάς… κάποιον να το σκεφθεί). Ομως είναι ενδεικτική του πώς χάνονται τέτοιες «τελευταίες ευκαιρίες» σε περιοχές εξαιρετικά πυκνοδομημένες, που θα έπρεπε να βρίσκονται σε πρώτη προτεραιότητα σε κάθε φυσιολογικό σχεδια-σμό. Την τελευταία πενταετία, με τη συνεχή τροποποίηση της νομοθεσίας για τις απαλλοτριώσεις, δεκάδες ελεύθεροι χώροι χάνονται ο ένας πίσω από τον άλλο: και, το κυριότερο, οριστικά.
«Η απόκτηση ελεύθερων χώρων στις πόλεις είναι ένα πολύ σύνθετο ζήτημα», λέει η αρχιτέκτων-πολεοδόμος Αμαλία Κουδούνη, με την εμπειρία 33 ετών στη Διεύθυνση Πολεοδομίας τοσσυ υπουργείου Περιβάλλοντος (σήμερα έχει συνταξιοδοτηθεί). «Ενα ζήτημα είναι η έλλειψη χρημάτων. Τα πολεοδομικά σχέδια χρειάζονται πολλά χρόνια για να ολοκληρωθούν. Οσο λοιπόν περνούν τα χρόνια, η ανάπτυξη της γης γίνεται από τους ιδιώτες και οι αξίες της γης ανεβαίνουν και οι δήμοι δεν έχουν τα χρήματα για να τις αποκτήσουν. Επομένως, τα κομμάτια που έχουν δεσμευθεί για κοινόχρηστους χώρους γίνονται ολοένα και ακριβότερα».
Μια «παράπλευρη απώλεια» της εξέλιξης αυτής, η οποία όμως αποτελεί πλέον σοβαρό παράγοντα ανάσχεσης των ρυμοτομικών απαλλοτριώσεων, είναι η υποχρέωση των όμορων σε έναν χώρο ιδιοκτητών να συνεισφέρουν οικονομικά, καλύπτοντας ένα μέρος του κόστους. «Η αλήθεια είναι ότι το βάρος είναι υπό τις παρούσες οικονομικές συνθήκες δυσβάσταχτο. Και ενώ υπάρχει θεωρητικά μια “πηγή”, το Πράσινο Ταμείο, που μπορεί να χρηματοδοτήσει έναν δήμο για το κόστους μιας απαλλοτρίωσης, δεν επιτρέπεται να καλύψει τις οικονομικές υποχρεώσεις ιδιωτών. Κατά τη γνώμη μου, η υποχρέωση συμμετοχής των όμορων ιδιοκτητών θα πρέπει να καταργηθεί, ή να δοθεί η δυνατότητα στο Πράσινο Ταμείο να καλύπτει το σύνολο του κόστους και μετά οι δήμοι να απαιτούν την επιστροφή της συμβολής των όμορων με κάποιες διευκολύνσεις».
Το Πράσινο Ταμείο
Οταν ιδρύθηκε το Πράσινο Ταμείο το 2011 συγκεντρώνοντας τα πρόστιμα από τα αυθαίρετα (χάρη σε αυτά έχει σήμερα ένα αποθεματικό που φθάνει τα 3,6 δισ. ευρώ), πρωταρχικός σκοπός της λειτουργίας του ήταν η απόκτηση ελεύθερων χώρων, ώστε να εξισορροπηθεί η «ζημιά» από τη νομιμοποίηση αυθαιρέτων. Με τα χρόνια όμως η νομοθεσία τροποποιήθηκε και το Πράσινο Ταμείο χρηματοδοτεί πλέον πλήθος δράσεων, έχοντας παράλληλα σε ισχύ τον «μνημονιακό» περιορισμό να μη διαθέτει ετησίως περισσότερο από το 2,5% του αποθεματικού του.
«Την τελευταία διετία έχουν καταβληθεί περίπου 10 εκατ. ευρώ για την απόκτηση ελεύθερων χώρων και έχουν δεσμευθεί ακόμα 30 εκατομμύρια», εξηγεί ο πρόεδρος του Πράσινου Ταμείου, Στάθης Σταθόπουλος. «Δεν είναι όμως το 2,5% που μας περιορίζει. Η ίδια η διαδικασία των απαλλοτριώσεων είναι πολύ χρονοβόρα και απαιτείται ένα σημαντικό διάστημα μέχρι να οριστεί η “τιμή μονάδας” (σ.σ. δηλαδή το πόσο πρέπει ο ιδιοκτήτης να αποζημιωθεί). Επίσης, η συμμετοχή τρίτων (σ.σ. των όμορων) σε μια απαλλοτρίωση συχνά μπλοκάρει τη διαδικασία γιατί οδηγεί σε δικαστικές διενέξεις με τους γειτνιάζοντες στον χώρο, που δεν μπορούν να ανταποκριθούν στη δική τους χρηματική συμμετοχή. Υπάρχουν βέβαια και… τα απρόβλεπτα. Μια απαλλοτρίωση στην Τρίπολη εκκρεμούσε εννέα χρόνια επειδή έγινε ένα απλό λάθος στη δικαστική απόφαση, είχε γραφτεί λάθος οικοδομικό τετράγωνο. Κάναμε μια αίτηση στο Πρωτοδικείο και διορθώθηκε, όμως για χρόνια κανείς δεν έμπαινε στη λογική να το κάνει. Ομως και οι δυνατότητες του ίδιου του Πράσινου Ταμείου είναι περιορισμένες όσο δεν έχει ένα τμήμα απαλλοτριώσεων, να παρέχει ισχυρή νομική κάλυψη. Σήμερα έχουμε έναν υπάλληλο να ασχολείται με δεκάδες περιπτώσεις».
Νέα ρύθμιση θα επιταχύνει την άρση απαλλοτρίωσης
Τι μπορεί να γίνει για να σταματήσουν να χάνονται πολύτιμοι ελεύθεροι χώροι; Μια ρύθμιση σε πολεοδομικό σχέδιο νόμου, το οποίο θα εισαχθεί σύντομα στη Βουλή, δείχνει να επιταχύνει τις εξελίξεις στην αντίθετη κατεύθυνση, θέτοντας όρια στις πολυετείς δεσμεύσεις οικοπέδων. Οπως ορίζει, η απαλλοτρίωση αίρεται αυτοδικαίως, χωρίς να χρειάζεται δικαστική απόφαση ή άλλη πράξη της διοίκησης, όταν περάσουν 15 χρόνια από την επιβολή της ή 5 χρόνια από την κύρωση της πράξης εφαρμογής ενός πολεοδομικού σχεδίου. Για την επανεπιβολή μιας απαλλοτρίωσης, ο δήμος πρέπει να υποβάλει πρόταση στον περιφερειάρχη και, εφόσον αυτός τη δεχθεί, ο δήμος οφείλει μέσα σε δύο μήνες(!) να καταθέσει το απαιτούμενο ποσό στο Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων ή να πληρώσει τον ιδιοκτήτη. Δεύτερη επανεπιβολή της απαλλοτρίωσης, μερική ή ολική, δεν επιτρέπεται. Οι δήμοι ορίζονται υπόχρεοι ακόμα και στην περίπτωση των οικοδομικών συνεταιρισμών που έχουν διαλυθεί.
Οι καταδίκες
Η ρύθμιση βέβαια δεν είναι απαραίτητα αρνητική, γιατί οι ιδιοκτήτες των δεσμευμένων χώρων δεν φέρουν καμία ευθύνη για την ανεπάρκεια της πολιτείας – όμως την υφίστανται. «Θεωρώ ότι είναι θετικό να τίθενται αυστηρότεροι περιορισμοί στη διοίκηση για τη μακρόχρονη δέσμευση χώρων – παραμένει βέβαια ένα ζήτημα η απαιτούμενη διαδικασία τροποποίησης του πολεοδομικού σχεδίου, ώστε ένας χώρος να πάψει να θεωρείται κοινόχρηστος», λέει η Λούσι Κιουσοπούλου, νομικός με μακρά πείρα σε πολεοδομικά και περιβαλλοντικά θέματα.
«Δεν μπορεί άλλο να συνεχίζεται αυτή η κατάσταση, η Ελλάδα έχει καταδικαστεί πολλές φορές από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για τις πολυετείς δεσμεύσεις ακινήτων. Για εμένα είναι μια μορφή αποκατάστασης του κράτους δικαίου. Από την άλλη πλευρά, για να μη χαθούν πολύτιμοι χώροι, πρέπει οι δήμοι να κινηθούν γρήγορα και να ιεραρχήσουν, να αποφασίσουν ποιοι χώροι είναι απολύτως αναγκαίοι».
«Η ιεράρχηση των απαλλοτριώσεων, μέσω ενός επιχειρησιακού σχεδίου, είναι από τις προτάσεις που υποβάλαμε στο υπουργείο Περιβάλλοντος και έγινε δεκτή», αναφέρει ο κ. Σταθόπουλος. «Δεν μπορεί οι δήμοι να αλλάζουν γνώμη κάθε φορά που αλλάζει ο δήμαρχος. Στη Θεσσαλονίκη κάθε δημοτική αρχή έφερνε άλλες προτάσεις, με αποτέλεσμα να έχουν κατατεθεί αιτήματα χρηματοδότησης… για 32 χώρους, που με τον περιορισμό του 2,5% στη λειτουργία μας δεν πρόκειται να απαλλοτριωθούν. Πρέπει να κατατίθενται λιγότερα και πιο “μαζεμένα” αιτήματα, για μεγαλύτερες εκτάσεις. Μια άλλη πρόταση που έγινε δεκτή είναι η κατάργηση των πράξεων αναλογισμού, γιατί θα μειώσει τον απαιτούμενο χρόνο στο μισό. Επίσης, πρέπει να δοθεί η δυνατότητα να μπορεί ένας χώρος αντί να απαλλοτριωθεί, να αγοραστεί με ιδιωτικό συμφωνητικό, χωρίς άλλη διαδικασία. Τέλος πρέπει να προβλεφθεί μια διαδικασία ειδικά για το Δημόσιο – έχουμε δύο περιπτώσεις, η μία στο Περιστέρι με μια πολύ μεγάλη έκταση που χρησιμοποιούνταν ως πάρκινγκ στο εκθεσιακό κέντρο και ανήκει στις ΟΣΥ και η άλλη στα όρια Αθήνας και Αιγάλεω, με έναν χώρο του ΑΔΜΗΕ, που είναι εξαιρετικά πολύπλοκες».
Από την άλλη πλευρά βέβαια, είναι αδιανόητο το Πράσινο Ταμείο να έχει 3,6 δισ. ευρώ από τα αυθαίρετα και να μην έχει θέσει σε άμεση προτεραιότητα την απόκτηση όσο το δυνατόν περισσότερων ελεύθερων χώρων (αντί να χρησιμοποιείται από την εκάστοτε κυβέρνηση ως εργαλείο για την κάλυψη κάθε είδους αναγκών των δήμων). «Για να γίνει αυτό πρέπει να αρθεί ο περιορισμός του 2,5%, έστω για την απόκτηση ελεύθερων χώρων», λέει ο κ. Σταθόπουλος. «Ομως κατά τη γνώμη μου τα 40 εκατ. που θα διατεθούν μέσα σε μια διετία δεν είναι λίγα. Οι δήμοι πρέπει και αυτοί να προετοιμαστούν καλύτερα και να συμμετέχουν περισσότερο – σήμερα έχουν κατατεθεί στο Ταμείο 18-20 αιτήματα και ελπίζω ότι μέχρι το τέλος του προγράμματος τον Φεβρουάριο θα έχουν φθάσει τα 50».
Η «χρυσή τομή»
«Δεν είναι μόνο θεσμικό το ζήτημα», τονίζει η κ. Κουδούνη. «Οι δήμοι δεν έθεσαν ποτέ σε προτεραιότητα την εφαρμογή του πολεοδομικού σχεδιασμού και την απόκτηση ελεύθερων χώρων γιατί είναι ζητήματα που θέλουν χρόνο, δεν “φαίνονται” σε μια θητεία δημάρχου. Η υπόθεση αυτή θέλει επιμονή: συζήτηση με κατοίκους, συζήτηση με την αντιπολίτευση, τη διάθεση να συγκρουστείς. Και αυτό πλην ελαχίστων εξαιρέσεων δεν φαίνεται να υπάρχει στην αυτοδιοίκηση».
«Πρέπει να βρεθεί μια χρυσή τομή», επισημαίνει η κ. Κιουσοπούλου. «Οι δήμοι πρέπει να αναλάβουν δράση, να πιέσουν για να επιταχυνθούν οι διαδικασίες απαλλοτρίωσης. Δεν μπορεί να φορτώνεται ο ιδιοκτήτης ενός οικοπέδου για δεκαετίες το βάρος της εξυπηρέτησης του δημοσίου συμφέροντος».