Το προηγούμενο ακαδημαικό έτος είχα την ευκαιρία να επισκεπτώ την ΑΣΟΕΕ για ένα μικρό διάστημα. Ήταν η πρώτη φορά που έμπαινα στον χώρο του πανεπιστημίου, έχοντας φύγει στο εξωτερικό για σπουδές αμέσως μετά το σχολείο. Πήρα μια φωτογραφία από την Πατησίων για να δείξω στους συναδέλφους μου στην Αμερική σε τι όμορφο κτήριο στεγάζεται η σχολή. Η φωτογραφία δείχνει κάτι άλλο: μια καθαρή μαρμαρένια αυλή γεμάτη από φοιτητές – όλοι τους λευκοί, μάλλον Έλληνες, και φαντάζομαι οι περισσότεροι τουλάχιστον «τυπικά» Χριστιανοί — χωρισμένη με σιδερένια κάγγελα από ένα βρώμικο πεζοδρόμιο γεμάτο ξένους – μετανάστες που πουλάνε φτηνά παπούτσια, τσιγάρα, τσάντες και τσόντες. Άθελά της αυτή η φωτογραφία αντικατοπτρίζει μια από τις μεγαλύτερες δυσκολίες που αντιπετωπίζει σήμερα η Ελληνική κοινωνία – το μεταναστευτικό «πρόβλημα». Έμαθα εκ των υστέρων ότι την καγγελόπορτα την σπάνε τακτικά οι αναρχικοί για να δείξουν ποιος κάνει κουμάντο. Ως απόρροια αυτής της μικρο-πολιτικής διαμάχης ο κόσμος «μέσα» και «έξω» από την αυλή έρχεται αναγκαστικά σε επαφή. ΄Οπως και στην αυλή της ΑΣΟΕΕ, έτσι και στην παγκόσμια σκηνή δομικές πολιτικές αλλαγές τις οποίες ο πολίτης δεν μπορεί να σταματήσει φέρνουν πληθυσμούς όλο και περισσότερο σε επαφή και η μετανάστευση είναι πλέον στο πολιτικό πρσκήνιο σε όλη την Ευρώπη.
Ως μετανάστης κι εγώ, παρακολουθώ τις εξελίξεις του «μεταναστευτικού» στην Ελλάδα και έχω διαπιστώσει ότι σχεδόν πάντα η λέξη «μεταναστευτικό» ακολουθείται από τη λέξη «πρόβλημα». Ποιο ακριβώς είναι το «πρόβλημα» και πώς θα βρεθεί λύση;
Η δημόσια συζήτηση συνήθως αναφέρεται στο πώς θα αποφύγει η Ελλάδα τις δυσμενείς κρίσεις του διεθνούς τύπου για την απαράδεκτη κατάσταση στη Λέσβο και σε άλλα μέρη κράτησης (όχι «φιλοξένίας» ή «υποδοχής») μεταναστών και προσφύγων, πώς θα στηριχθεί η χώρα οικονομικά από την Ευρώπη, ή πώς θα αναχαιτίσει τα μεγάλα κύμματα αλλόθρησκων και αλλοεθνών στα νησιά αλλά και στην ενδοχώρα. Ακόμα και αν βρεθούν λύσεις για αυτά τα δύσκολα προβλήματα στο άμεσο μέλλον, το κύριο ζήτημα είναι ότι πολλοί μετανάστες θα παραμείνουν ως απόρροια της ασταμάτητης παγκοσμιοποίησης που αλλάζει τη δημογραφία της χώρας μας και όλης της Ευρώπης. Οι μετανάστες δεν μπορεί να είναι μόνιμα στο βρώμικο πεζοδρόμιο και θα μπουν σιγά-σιγά στην αυλή. Αυτή η συνειδητοποίηση δεν αποτελεί μέρος της δημόσιας συζήτησης αν και δημιουργεί μεγαλύτερα «προβλήματα» γιατί η μόνη λύση είναι να αναθεωρήσουμε το τι σημαίνει να είσαι Έλληνας. Η λύση είναι δύσπεπτη για πολλούς γιατι στο σχολείο, στο σπίτι, και την εκκλησία έχουμε μάθει ότι η Ελληνική ταυτότητα έχει εθνοτική βάση και άρα είναι κάτι που «φαίνεται» και δεν αλλάαζει. Αλλά η εθνική ταυτότητα, όπως και όλες οι άλλες κοινωνικές ταυτότητες, είναι ρευστή και αλλάζει με διαλεκτικό τρόπο σε βάθος χρόνου όπως αλλάζει και η κοινωνία. Δεν χρειάζεται να μοιάζεις με τον Αθανάσιο Διάκο για να αισθάνεσαι Έληνας (και ο Διάκος δεν μοιάζει και πολύ με τον Αχιλλέα).
Γιατί έχουν τόσοι πολλοί τόσο αρνητική στάση προς τους μετανάστες, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε σχεδόν όλες τις χώρες; Οι ακαδημαικές αναλύσεις δείχνουν ότι η αντιπάθεια προς αλλόθρησκους ή αλλοεθνείς μετανάστες οφείλεται συνήθως σε πολιτισμικούς παράγοντες. Ο οικονομικός ανταγωνισμός μπορεί να συνισφέρει κι αυτός αλλά στην Ελλάδα κόμματα με σαφώς εχθρική στάση προς τους μετανάστες έχουν μεγάλη υποστήριξη ακόμα και σε περιοχές όπου η τοπική οικονομία θα κατέρρεε χωρίς εργάτες από την Ινδία, Πακιστάν, και άλλους μετανάστες. Πιο σημαντικοί είναι οι φόβοι ότι οι μετανάστες δεν νοιάζονται για τη χώρα, έχουν άλλες συνήθειες, και δεν συμπεριφέρονται σωστά.
Μια υπόθεση εργασίας λοιπόν είναι ότι σε μια χώρα όπου οι κανόνες είναι ξεκάθαροι και όλοι τους ακολουθούν – όπως η Γερμανία – η στάση των ντόπιων προς τους μετανάστες θα αλλάξει και δεν θα υπάρχει προκατάληψη εναντίων τους εάν μετανάστες συμπεριφέρονται ως παραδειγματικοί πολίτες.
Σε πρόσφατη έρευνα ασχολήθηκα με αυτό ακριβώς το θέμα. Η έρευνα ήταν βασισμένη σε πειράματα πεδίου με χιλιάδες ανθρώπους σε 28 διαφορετικές πόλεις της Γερμανίας. Ακόμα και σε μια χώρα όπου η κυβέρνηση ακολουθεί φιλική πολιτική προς την πολυπολιτισμικότητα (multiculturalism), τα αποτελέσματα της έρευνας δείχνουν μεγάλο χάσμα στο πώς αντιλαμβάνονται οι ντόπιοι τους «ξένους» και το πώς εκτιμούν τις συνεισφορές των μεταναστών στην κοινωνία. Μετρώντας το βαθμό διακρίσεων στο πόσο βοηθούν οι πολίτες ο ένας τον άλλον σε δημόσιους χώρους οι συνεργάτες μου κι εγώ βρήκαμε μεγάλες διακρίσεις κατά των Μουσουλμάνων παρά το γεγονός ότι η Γερμανία έχει τουλάχιστον τρεις γενιές πλήρως οικονομικά ενσωματωμένων μεταναστών από Μουσουλμανικές χώρες. Όταν οι Μουσουλμάνοι συμπεριφέρονται με τρόπο που δείχνει ότι νοιάζονται για τη χώρα και έχουν τις ίδιες αρχές και συνήθειες με τους αυτόχθονες Γερμανούς, η συμπεριφορά των Γερμανών βελτιώνεται αλλά η προκατάληψη και οι διακρίσεις παραμένουν.
Τι σημαίνει αυτό για εμάς και πώς διαφέρει η Ελλάδα από τη Γερμανία; Τι είδους απειλή αποτελούν οι μετανάστες από τη Μέση Ανατολή, την Ασία και την Αφρική για τους Έλληνες; Αν παίξουν με τους ίδιους κανόνες με όλους, θα γίνουν δεκτοί από την Ελληνική κοινωνία ως Έλληνες ή θα παραμείνουν ξένοι; Είναι ανοικτοί οι Έλληνες στη διεύρυνση των ορίων της Ελληνικής ταυτότητας; Η απάντηση προς το παρόν δεν είναι ξεκάθαρη αλλά η συζήτηση σχετικά με την μετανάστευση θα πρέπει να εστιαστεί σε αυτό το ερώτημα και όχι μόνο στο που θα στεγαστούν προσωρινά οι πρόσφυγες.
* Ο Νικόλας Σαμπάνης είναι Presidential Distinguished Professor και Πρόεδρος της Σχολής Πολιτκών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια (UPenn). Έχει διδάξει στο πανεπιστήμιο Yale (2001- 2016), έχει εργαστεί στην Παγκόσμια Τράπεζα (1999-2001), και είναι διευθυντής του Penn Identity & Conflict Lab (https://web.sas.upenn.edu/pic-lab/).