Εννέα μήνες από την ταυτοποίηση του SARS-CoV-2 και 7 μήνες από την επισημοποίηση της πανδημίας από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, η ανθρωπότητα συνεχίζει καθημερινά να καταγράφει κρούσματα. Παράλληλα καταγράφει προσαρμογές και καινοτομίες, αλλά και εντάσεις, ενστάσεις και διαμαρτυρίες. Ισως γιατί «ο εγκέφαλος του ανθρώπου είνε τόσον παράδοξος και τόσον εκτός των φυσικών νόμων, ώστε, ενώ χείμαρρος συμφοράς αδυνατεί να τον κλονήση, δύναται να κατορθώση τούτο εν απλούστατον δάκρυ» [Πολ. Δημητρακόπουλου – Η χρυσή διαθήκη (1911), Α΄ 16, 334].
Η πίεση της κοινωνικής και πνευματικής απομόνωσης (γνωστή και ως o πυρετός της καλύβας – cabin fever) διαπνέει τις σχέσεις των «κανονικών ανθρώπων» και των «ευπαθών ομάδων», επιβαρύνοντας σημαντικά τη νοητική υγεία. Πόσο μάλλον των «πλέον ευπαθών ομάδων», όσων δηλαδή διαμένουν σε δομές κοινωνικής πρόνοιας, χρονίως πασχόντων ή μη. Πώς να ξεφύγεις όταν παραμένεις έγκλειστος στο δωμάτιό σου για μήνες, κατάκοιτος ή μη; Οταν δεν έχεις τη δυνατότητα να επικοινωνήσεις με κανέναν άλλον, παρά μόνον περιστασιακά με το προσωπικό; Και πώς θα αποφευχθεί η νοσηρότητα ή η ευθραυστότητα όσο παραμένεις κλινήρης;
Ελάχιστοι φιλοξενούμενοι έχουν καταφέρει να επικοινωνήσουν άμεσα το πώς βιώνουν τον προληπτικό περιορισμό, συνήθως διότι δεν έχουν τα μέσα. H Αυστραλή Lyn Rogers, ασθενής που ζει με άνοια, είναι από τους λίγους που κατάφερε να επικοινωνήσει με τις Αρχές διερωτώμενη γιατί δεν επιτρέπεται πλέον να κάνει τον απογευματινό της περίπατο στο προαύλιο ή να μετακινείται εντός του ξενώνα, πόσο μάλλον όταν όλοι οι φιλοξενούμενοι δειπνούν σε κοινή τραπεζαρία και κανείς δεν νοσεί από COVID-19. Η επίπτωση της έλλειψης φυσικής επικοινωνίας και κοινωνικής ζωής σε άτομα που ζουν με άνοια, είτε απομονωμένα στο σπίτι είτε σε οργανωμένες δομές, θεωρείται απαραίτητο να αναπληρώνεται με πολλαπλάσιες συνεδρίες απασχόλησης και νοητικής ενδυνάμωσης, όπως επίσης και η υποστήριξη των περιθαλπόντων (Wang H. et al, 2020).
Αναπόφευκτα, η εισαγωγή του SARS-CoV-2 από την κοινότητα οδηγεί κατακόρυφα σε ταχεία διασπορά εντός μιας κατά τα άλλα «προστατευμένης» δομής. Στον Καναδά, ανέδειξε την αδυναμία του προσωπικού να αντεπεξέλθει και τον απολογισμό των νεκρών να εκτοξεύεται στο 80% του συνολικού αριθμού θανάτων στη χώρα. Παρά και λόγω της επίταξης των στρατιωτικών, οι εικόνες ντροπής στις δομές μακροχρόνιας περίθαλψης έκαναν τον γύρο του κόσμου. Ωστόσο, η Διεθνής Ομοσπονδία Ανοιας είχε επισημάνει την πιθανή αδυναμία της επικοινωνίας των συμπτωμάτων από τους ασθενείς, τη σοβαρή επιβάρυνση ασθενών και φροντιστών και τη δυσάρεστη ανάγκη να προβλεφθούν οι τελευταίες τους επιθυμίες (ADI position paper, 4/2020).
Από αυτούς που προσέτρεξαν σε βοήθεια στον Καναδά, ελάχιστοι «νόσησαν», ενώ το 40% διαγνώσθηκε εκ των υστέρων ασυμπτωματικό (CBC News, 26/6/2020). Οδηγοί πιθανόν νέων κύκλων επιμολύνσεων, καθώς γνωρίζουμε πλέον ότι ασυμπτωματικοί, προσυμπτωματικοί και συμπτωματικοί διαθέτουν το ίδιο ιικό φορτίο (Lee S et al, 2020). Υπάρχει κατά συνέπεια ανάγκη για ισότιμη εφαρμογή των προληπτικών μέτρων, εντός και εκτός των δομών (Moghadas SM et al, 2020).
Τίποτε από αυτά άλλωστε δεν είναι πρωτόγνωρο στην ανθρωπότητα. Ακόμη και στην «απλή» περίπτωση της εποχικής γρίπης, παρά τον τακτικό εμβολιασμό μικρών και μεγάλων, η εμφάνιση κρουσμάτων στην κοινότητα θα επέβαλλε τα ήδη γνωστά μέτρα για τους «εξωτερικούς»: ιδιωτική μετακίνηση, παραμονή του ασθενούς (παιδιού ή ενηλίκου) στο σπίτι, αντισηψία χεριών και αντικειμένων (π.χ. κινητών τηλεφώνων, χειρολαβών κ.ο.κ.), χρήση μάσκας και αναστολή των επισκέψεων στις δομές φιλοξενίας. Σε περίπτωση δε που ανιχνεύονταν συμπτώματα «εσωτερικά» σε 1-2 άτομα, θα ακολουθούσε φαρμακοπροφύλαξη για όλους. Ισως η κοινωνία μας δεν είναι εξοικειωμένη με τέτοιες πρακτικές, αφού η Ελλάδα και η Σλοβακία είναι οι μόνες χώρες μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών που δεν διαθέτουν ειδικές επιτροπές παρακολούθησης και διαχείρισης των ενδολοιμώξεων (ECDC, 19/5/2020).
Το 2015, η επιδημία MERS στη Ν. Κορέα είχε ως αποτέλεσμα την υιοθέτηση μέτρων ανάλογων με τα σημερινά. Αν και η διάρκεια του περιορισμού και η θνησιμότητα ήταν δραματικά χαμηλότερες, η επιστημονική κοινότητα αντιμετώπισε σοβαρές καθυστερήσεις και ακυρώσεις στη διεκπεραίωση των κλινικών μελετών με σκοπό τη θεραπεία πολλών ασθενειών, μεταξύ αυτών και της άνοιας. Η ομάδα μελέτης της κορεατικής νευροαπεικονιστικής νόσου Aλτσχάιμερ (K-ADNI) επέλεξε να αποτυπώσει την καθημερινότητα στην αναμνηστική φωτογραφία ενός γάμου, όπου όλοι φορούν «ιατρική» μάσκα.
Υπάρχει φυσικά και η θέση ότι η απώλεια μεγάλης μερίδας ανθρώπων άνω των 65 ετών με συννοσηρότητα θα απάλλασσε την κοινωνία από κάθε τύπο επιβάρυνσης και ίσως είναι το αναμενόμενο της δαρβινικής επιλογής. Ας υπενθυμίσουμε λοιπόν σε όλους ότι το μέλλον των ατόμων με άνοια καθορίζεται συχνά από νεότερα συμβάντα στη ζωή τους. Το στρες και η κατάθλιψη στη μέση ηλικία αποτελούν παράγοντες κινδύνου Α΄ βαθμού (Yu JT et al, 2020). Πολλές επίσης λοιμώξεις, σε οποιαδήποτε φάση της ζωής του ατόμου, συμβάλλουν σημαντικά στη νοητική έκπτωση. Οι νευρολογικές εκδηλώσεις –ακόμη και σιωπηρές– του SARS-CoV-2 έχουν ανησυχήσει την επιστημονική κοινότητα και ήδη έχει ξεκινήσει μια πολυκεντρική μελέτη υπό την αιγίδα του ΠΟΥ και της Alzheimer’s Association με σκοπό την παρακολούθηση της εγκεφαλικής δραστηριότητας/υγείας των κρουσμάτων, με ελάχιστο ορίζοντα 18 μηνών.
Διανύοντας τον μήνα Σεπτέμβριο, Παγκόσμιο Μήνα Νόσου Αλτσχάιμερ, και ενόψει της Παγκόσμιας Ημέρας Νοητικής Υγείας που ακολουθεί στις 10 Οκτωβρίου, να υπογραμμίσουμε το αναγκαίο του επανασχεδιασμού του πλαισίου υποστήριξης της νοητικής υγείας με σκοπό την αξιοπρεπή γήρανση. Ας μην ξεχνάμε ότι ο προληπτικός έλεγχος είναι απαραίτητος και, παρά τα προβλήματα των ημερών, είναι εφικτός ακόμη και από απόσταση, χάρη σε παλαιές και νέες τεχνολογίες. Η διασφάλιση δε της γενικότερης υγείας είναι ζητούμενο και προαπαιτούμενο για την υγιή νόηση, και μπορούμε να το επιτύχουμε όλοι.
Ας μην περιμένουμε ένα δάκρυ για να συνεργαστούμε. Ας δημιουργήσουμε θετικές αναμνήσεις, όπως αυτές που κράτησε και αξιοποίησε κατά την απομόνωσή του στη γαλλική εξοχή ο Ζουάν Μιρό, «ενάντια στις αμέτρητες ευκαιρίες παρακμής της περιόδου» 1939-1940, και αφιέρωσε κατόπιν στον αγαπητό του φίλο Ευστράτιο Ελευθεριάδη (Tériade).
* Η κ. Μάγδα Τσολάκη είναι νευρολόγος – ψυχίατρος, καθηγήτρια Νευρολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, πρόεδρος της Ελληνικής Ομοσπονδίας Νόσου Aλτσχάιμερ και Συγγενών Διαταραχών.
** Η κ. Αρτεμισία-Φοίβη Νιφλή είναι βιολόγος – νευροεπιστήμων, συνεργάτις του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, επιστημονική συνεργάτις της Ελληνικής Εταιρείας Νόσου Aλτσχάιμερ και Συναφών Διαταραχών νομού Λάρισας.