Τον περασμένο Αύγουστο, το φωτογραφικό πρακτορείο Magnum έκανε κάτι πρωτοφανές στα χρονικά του: αφαίρεσε από το αρχείο του τις φωτογραφίες ενός μέλους του, του Αμερικανού Ντέιβιντ Αλαν Χάρβεϊ, γιατί περιείχαν εικόνες από ένα ταξίδι του στην Ταϊλάνδη το 1989, οι οποίες φέρεται πως αποτύπωναν σκηνές σεξουαλικής εκμετάλλευσης ανηλίκων. Η οπτική τους γωνία υπονοούσε κάτι παραπάνω από απλή καταγραφή, ενώ είχαν αρχειοθετηθεί κάτω από λέξεις αναζήτησης όπως «πόρνη», «στήθος» και «έφηβη 13-18 ετών». Στα social media επικράτησε χαμός και ο φωτογράφος, που παράλληλα κατηγορήθηκε για παρενόχληση συναδέλφου, τέθηκε σε διαθεσιμότητα. Η πρόεδρος του Magnum, Ολίβια Αρθουρ, δήλωσε ότι πρόβλημα υπήρχε, αλλά ο ρόλος των φωτορεπόρτερ στην καταγραφή κοινωνικών ζητημάτων δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Το θέμα των επίμαχων εικόνων τέθηκε υπό διερεύνηση, η οποία συνεχίζεται. Το ζήτημα δεν είναι νέο. Το 2016 το Facebook λογόκρινε προσωρινά τη φωτογραφία «Napalm Girl» του Νικ Ουτ, θεωρώντας την ακατάλληλη: απεικόνιζε μια γυμνή εννιάχρονη Βιετναμέζα ενώ προσπαθούσε να γλιτώσει από ένα βομβαρδισμό της πόλης της το 1972, στη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ. Αφήνοντας λοιπόν κατά μέρος τις περιπτώσεις κακοποίησης, τίθεται ένα ερώτημα: Γιατί ορισμένες φωτογραφίες που αποτυπώνουν φαινόμενα όπως η παιδική πορνεία ή ο πόλεμος αντιμετωπίζονται πλέον διαφορετικά; Φταίει η πολιτική ορθότητα που γραφειοκρατικοποιεί τη δεοντολογία ή η πρώτη είναι απαραίτητη σε έναν κόσμο σταθερά σκληρότερο;
Θα δημοσιευόταν σήμερα η πολυσυζητημένη φωτογραφία που τράβηξε ο Κέβιν Κάρτερ το 1993 στο Σουδάν, με εκείνο το όρνεο που καιροφυλακτούσε για ένα υποσιτισμένο παιδί; Τι τύχη θα είχε εν μέσω πανδημίας η φωτογραφία ενός ετοιμοθάνατου αν έμοιαζε με τον ασθενή του AIDS που απεικόνισε το 1990 η Τερέζ Φρερ; Ζητήσαμε για όλα αυτά τη γνώμη τεσσάρων Ελλήνων φωτορεπόρτερ. Οπως φαίνεται, υπάρχουν και εγχώρια παραδείγματα που αξίζει να συζητηθούν. Οι εικόνες των προσφυγόπουλων ή η φωτογραφία του Παύλου Φύσσα ενώ ξεψυχάει είναι μερικά από αυτά.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ: «Οριο υπάρχει και είναι η κρίση του επαγγελματία»
Νομίζω ότι η υπόθεση με τις φωτογραφίες από την Ταϊλάνδη έχει αρκετή υποκρισία. Υπήρχαν στο δίκτυο του Magnum επί 31 χρόνια. Αφαιρέθηκαν επειδή τα keywords δεν ήταν πια καθωσπρέπει και λόγω ατεκμηρίωτων υπονοιών για τη σχέση του φωτογράφου με την κοπέλα. Ας άλλαζαν τα keywords, το θέμα παραμένει θέμα. Ο,τι κρύβει την αλήθεια κάνει κακό, και οι εικόνες έχουν αλήθεια.
Τη φωτογραφία με τον γύπα και το υποσιτισμένο παιδί θα την τραβούσα και σήμερα και αύριο και μεθαύριο. Μια φωτογραφία είναι εκεί για να αφυπνίσει συνειδήσεις – αν τα καταφέρει, έτσι όπως έχει γίνει ο κόσμος. Η εικόνα με τον ασθενή του AIDS τραβήχτηκε επειδή δέχτηκε και ο ίδιος. Στο γραφείο μου έχω μια σύνθεση από 90 πρόσωπα, από όλο τον κόσμο. Είναι άνθρωποι ευάλωτοι, υποφέρουν εκείνη τη στιγμή. Μερικούς τους φωτογράφισα από μισό μέτρο. Το μόνο που δεν τους ένοιαζε ήμουν εγώ.
Την πολιτική ορθότητα την κατανοώ. Ωστόσο, κάποτε μιλούσαμε για «γύφτους» και έπειτα για Ρομά. Αλλαξε κάτι στη συμπεριφορά μας απέναντί τους; Δεν είναι δυνατόν ένας αλγόριθμος να «κόβει» το «Napalm Girl» που έγινε η αρχή του τέλους του πολέμου του Βιετνάμ. Βία και γυμνό περιέχει και η τηλεόραση και ξεμπερδεύουμε με ένα σήμα στην οθόνη. Στο Associated Press, όπου δούλευα, είχαν θέμα και με τις φωτογραφίες από το καρναβάλι του Ρίο. Τους έλεγα ότι πρέπει να το καλύψουν και ας αποφασίσουν οι πελάτες αν θα τις δημοσιεύσουν.
Δεν πειράζεις την είδηση. Επισημαίνεις το περιεχόμενο. Καμιά φορά αυτολογοκρίνεσαι. Οταν ήμουν στο Βελιγράδι, ένας συνεργάτης μου είχε φέρει εικόνες ενός κομβόι Αλβανών προσφύγων που είχε βομβαρδιστεί κατά λάθος από τους νατοϊκούς. Ωραίες φωτογραφίες, δυνατές. Μία, όμως, δεν τη χρησιμοποίησα. Απεικόνιζε ένα ανθισμένο λιβάδι και στη μέση ένα απανθρακωμένο κεφάλι. Αν έχεις καλύψει το στόρι, γιατί να δείξεις κάτι τέτοιο; Κι αν το δει το παιδί σου; Οριο, λοιπόν, υπάρχει. Αλλά εξαρτάται από την κρίση σου ως επαγγελματία.
ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΠΑΡΤΣΑΛΗΣ: «Ο καθένας διαλέγει τους “ήρωές”του»
Το φωτορεπορτάζ είναι λειτούργημα – και λέγοντας αυτό, θέτω μία βάση για τις επόμενες γραμμές. Ως φωτορεπόρτερ, ζεις μία κατάσταση και την αξιολογείς, προσπαθώντας να μεταφέρεις στον αναγνώστη, μέσα σε λίγες εικόνες, όσα συμβαίνουν εκεί. Επομένως, δεν έχουμε να κάνουμε με καλλιτεχνική φωτογραφία ή με φωτογραφία δρόμου αλλά με κάτι βαθύτερο. Εχουμε να κάνουμε με έννοιες. Το φωτορεπορτάζ, κατά κύριο λόγο, έχει ως βασικό στοιχείο τον άνθρωπο. Οφείλουμε λοιπόν να είμαστε ειλικρινείς με τους εαυτούς μας, αλλά κυρίως με την κοινωνία. Ο καθένας διαλέγει τους «ήρωές» του, γίνεται κομμάτι της ιστορίας που θέλει να διηγηθεί και την παρουσιάζει όπως τη βίωσε. Θεωρώ αυτονόητο, όπως και οι περισσότεροι συνάδελφοι, πως όταν προσεγγίζεις ένα κοινωνικό θέμα, πρέπει να το κάνεις με ευαισθησία, διακριτικότητα και με αυξημένα αντανακλαστικά.
Οταν καλύπτεις μια ανθρωπιστική κρίση, όταν καλείσαι να μεταφέρεις με τις εικόνες σου ανθρώπινο πόνο και έννοιες όπως η αλληλεγγύη, η περιθωριοποίηση, ο ρατσισμός, δεν υπάρχουν περιθώρια λάθους. Πρέπει να μεταφέρεις εικόνες που «μιλάνε». Οπως για παράδειγμα, η εικόνα με το όρνιο και το κοριτσάκι στο Σουδάν, τραβηγμένη από τον Κέβιν Κάρτερ το 1993. Οταν τα πράγματα εξετάζονται υπό το αποστειρωμένο πρίσμα της πολιτικής ορθότητας, είναι προφανές ότι δεν θα καταλάβουν όλοι το πώς είναι να βρίσκεσαι στο πεδίο, τι ψυχραιμία χρειάζεσαι, πώς γίνεται να φωτογραφίζεις αλλά και να βοηθάς παράλληλα, όπου αυτό είναι απαραίτητο, όπως είδαμε σε πολλές περιπτώσεις στη χώρα μας, στη διάρκεια της προσφυγικής κρίσης του 2015. Φυσικά, η κριτική γίνεται από ανθρώπους που δεν βρίσκονται στο πεδίο. Κάποιες εικόνες ενοχλούν, αλλά δεν παύουν να αποτελούν ντοκουμέντα από γεγονότα που συμβαίνουν γύρω μας και είτε δεν τα βλέπουμε, είτε κάνουμε ότι δεν τα βλέπουμε. Κάπου εκεί λοιπόν ξεκινάει η αποστολή μας.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΙΧΑΛΑΚΗΣ: «Η φωτογραφία είναι δέσμια της λεζάντας της»
Η αφαίρεση του αρχείου του Χάρβεϊ από το Magnum μού φαίνεται επιβεβλημένη από τα social media. Η δουλειά του ήταν γνωστή. Υπάρχουν κι άλλοι φωτογράφοι στο Magnum με εικόνες που μπορούν να θεωρηθούν αμφιλεγόμενες. Ενα θέμα ίσως σε αφορά για προσωπικούς λόγους, όμως τα ΜΜΕ στέκονται στο ότι κάποιος φωτογράφισε μια 13χρονη πόρνη· δεν αναζητούν το γιατί μια 13χρονη έγινε πόρνη. Η πολιτική ορθότητα εξαρτάται από το ποιος την ορίζει. Το 1991 ο Σαντάμ Χουσεΐν αποχώρησε από το Κουβέιτ. Ακολούθησαν Ιρακινοί στρατιώτες και Κουβετιανοί πρόσφυγες. Κάποια στιγμή τούς βομβάρδισαν συμμαχικά αεροσκάφη. Ο Κένεθ Τζάρεκε του Associated Press φωτογράφισε έναν απανθρακωμένο Ιρακινό που είχε πεθάνει ενώ πάσχιζε να βγει από το τζιπ του. Δεν του επέτρεψαν να τη δημοσιεύσει, απολύθηκε και η φωτογραφία δημοσιεύθηκε αργότερα σε άλλο μέσο. Η πρώτη δίκη της Νυρεμβέργης δίκασε τους ναζί για εγκλήματα πολέμου. Η δεύτερη, που έγινε για όσους τους χρηματοδότησαν, σταμάτησε λόγω πιέσεων. Υπήρχε υποκρισία, όπως και στο θέμα της Χρυσής Αυγής. Οταν συλλαμβάνεται κάποιος, του φορούν χειροπέδες συνήθως πίσω από τη μέση. Στους χρυσαυγίτες το 2013 οι χειροπέδες ήταν μπροστά, ίσως για να φανεί ότι «τους δέσαμε». Οταν γιγαντωνόταν η Χρυσή Αυγή, υπήρξαν προτάσεις από media του εξωτερικού να φωτογραφίσουμε τους χρυσαυγίτες στην καθημερινότητά τους. Κάποιοι αρνηθήκαμε, δεν θέλαμε καμία σχέση με το τέρας. Ηταν μια απόφαση που δεν ξέρω αν είχε να κάνει με την πολιτική ορθότητα, αλλά σίγουρα είχε να κάνει με την ηθική. Ηταν ένα «statement». Την εικόνα με τον Παύλο Φύσσα ενώ ξεψυχάει δεν ξέρω αν θα την τραβούσα. Σίγουρα δεν θα την έδινα για δημοσίευση. Η φωτογραφία είναι δέσμια της λεζάντας της, έχει σημασία ποιος τη χρησιμοποιεί και γιατί. Η εφημερίδα που τη δημοσίευσε το έκανε με τη λογική τού «έχω την καλύτερη φωτογραφία». Καταλαβαίνεις για ποιο λόγο δημοσιεύεται μια εικόνα. Εμείς, ως ενήλικοι, καλούμαστε να κάνουμε και τη δεύτερη ανάγνωση.
ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΜΥΡΙΛΛΑΣ: «Είναι δυνατόν να κλείσουμε τα μάτια στο ρεπορτάζ;»
Η αφορμή της συζήτησης έχει δύο πτυχές. Δεν θεωρώ λάθος την καταγραφή του φαινομένου της παιδικής πορνείας στην Ταϊλάνδη. Θα κλείσουμε τα μάτια στο ρεπορτάζ; Τα άτομα είναι ανήλικα, αλλά αυτό ακριβώς είναι το θέμα. Ενα τελείως διαφορετικό ζήτημα είναι αν ο φωτογράφος κατέγραψε το φαινόμενο ως φωτορεπόρτερ ή ως πελάτης. Μόνο ο ίδιος γνωρίζει.
Δεν ξέρω αν η παιδική πορνεία καταγράφεται παραμορφώνοντας, π.χ., τα πρόσωπα με πίξελ. Κανένα σοβαρό πρακτορείο δεν το κάνει, ούτε εμείς στο SOOC. Δεν σκεφτόμαστε τους αλγορίθμους του Facebook. Μας απασχολούν ζητήματα ηθικά, στα οποία υπάρχουν κανόνες και αφορούν κάθε επαγγελματία ξεχωριστά, όχι η πολιτική ορθότητα που διαμορφώνεται από τις συνθήκες. Το οξύμωρο είναι ότι όσο χαλαρώνουν τα πράγματα σε επίπεδο ηθικής και δεοντολογίας τόσο πιο αυστηρά γίνονται σε επίπεδο πολιτικής ορθότητας. Αυτή την περίοδο δικάζεται ένας φωτογράφος για μια εικόνα από έναν σχολικό αγιασμό, στην οποία φαίνονται ελάχιστα δύο παιδιά. Δημοσιεύθηκε από κάποιο site για άλλο θέμα, τον υποσιτισμό στα σχολεία. Αν όμως μια φωτογραφία χρησιμοποιηθεί διαφορετικά, φταίει ο φωτογράφος; Για να είναι απολύτως κατοχυρωμένος, θα πρέπει να μη φωτογραφίσει παιδιά ποτέ στη ζωή του. Φυσικά, ένα παιδί δεν το φωτογραφίζεις χωρίς λόγο και αιτία. Αν δεν υπάρχει ρεπορτάζ, χρειάζεται η άδεια του κηδεμόνα. Αν όμως φτάσει στην Ελλάδα ένα πλοίο με εκατοντάδες πρόσφυγες και προσφυγόπουλα, θα καταγράψω και τα παιδιά, με πολύ σεβασμό, χωρίς να «κανιβαλίσω» το θέμα.
Μια εικόνα επίσης περιγράφεται με πολλούς τρόπους. Ενα γυμνό κορίτσι που τρέχει στα λιβάδια κραυγάζοντας, ίσως ακούγεται τραγικό σαν θέαμα, αλλά μια τέτοια εικόνα έγινε αιτία να σταματήσει ένας πόλεμος. Στη φωτογραφία του «Χριστού» που πεθαίνει από AIDS, η φασαρία είχε γίνει γιατί χρησιμοποιήθηκε από την Benetton. Είναι αριστουργηματική φωτογραφία, δεν την κάνεις όμως διαφήμιση. Θα μπορούσε να βγει και σήμερα· ο άνθρωπος θα πέθαινε από κορωνοϊό και δεν θα είχε κανέναν δίπλα του.