Αιτία θανάτου: Φιλότιμo

«Ὡς ἐν αὐτῷ πᾶσαν κεκρᾶσθαι τὴν ἀρετὴν ὅσην ψυχῆς ἐστιν καὶ σώματος». Αυτά τα λόγια από μια επιγραφή της Αφροδισιάδας ταιριάζουν στον Δημήτρη Καμπανάρο. Ωραίος, αθλητικός, με βροντερή φωνή, χιούμορ και αστείρευτη ενέργεια, ήδη από νεαρός φοιτητής Γεροντολογίας στη Χαϊδελβέργη σε κέρδιζε με την πληθωρική του παρουσία. Ηταν αυτονόητη το 2002 η απονομή του βραβείου που το Γερμανικό Ιδρυμα Ακαδημαϊκών Ανταλλαγών απονέμει σε αλλοδαπό φοιτητή για ακαδημαϊκές επιδόσεις και κοινωνική προσφορά. Μία από τις δράσεις του, που με είχαν εντυπωσιάσει ως αντιπρύτανη του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, ήταν ένα στέκι όπου ηλικιωμένοι μετανάστες και πρόσφυγες, άνθρωποι με περιορισμένες γνώσεις των γερμανικών, ξεριζωμένοι από πατρίδα και οικογένεια, χωρίς επαγγελματική απασχόληση για να γεμίζουν τις ώρες τους, μαζεύονταν για να μοιραστούν τις αναμνήσεις τους. Στην τρίτη και την τέταρτη ηλικία είχε δει την αποστολή του, αλλά η διάθεσή του να βοηθήσει –μερικές φορές με το ζόρι– ήταν ανεξάντλητη. Βλέποντας πώς ταλαιπωρούσα τα μάτια μου με κακό φωτισμό στην ταράτσα μου, εγκατέστησε προβολέα ικανό να φωτίσει ολυμπιακό στάδιο· οι γείτονες με απείλησαν με μήνυση. Γίναμε στενοί φίλοι. Από το απρόσωπο «κύριε Χανιώτη» περάσαμε στο «Αρχηγέ», στο «Αγγελε», στο «Αδελφέ». Μείναμε στο πρώτο γράμμα του αλφαβήτου.
 
Ενώ η διατριβή του («Νοητική επέμβαση στην τρίτη ηλικία: ψυχολογική και παιδαγωγική ανάλυση») του άνοιγε τον δρόμο για λαμπρή πανεπιστημιακή σταδιοδρομία, δεν δέχθηκε θέση στη Χαϊδελβέργη. Αγνοώντας τις συμβουλές μου γύρισε 26 χρόνων στην Ελλάδα. Ούτε κληρονόμησε οίκο ευγηρίας από τον πατέρα του, όπως γράφτηκε, ούτε αντιμετώπιζε οικονομικές δυσκολίες. Τη «Νέα Θάλπη» την έστησε ο ίδιος με το προγραμματικό όνομα «Μονάδα Φροντίδας Ηλικιωμένων και Αποκατάστασης» και ήταν επιτυχημένη επιχείρηση με διεθνή απήχηση. Οσοι έζησαν εκεί την τελευταία φάση της ζωής τους δεν ήταν ούτε «τρόφιμοι» ούτε «φιλοξενούμενοι»· ήταν στο σπίτι τους με όλες τις φροντίδες που συνιστά η τελευταία λέξη της Γεροντολογίας. Ο Δημήτρης μιλούσε ασταμάτητα για νέες ιδέες και πρωτοβουλίες: μαθήματα υπολογιστών, φιλοξενία και επιμόρφωση ηλικιωμένων προσφύγων, δημιουργία ταινιών που με τρισδιάστατα γυαλιά θα «ταξιδεύουν» τους ηλικιωμένους στα μέρη που δεν μπορούν να επισκεφθούν. Σχεδίαζε τη δημιουργία πρότυπου χωριού για άτομα τρίτης ηλικίας από τη Γερμανία. Είχε βρει τη θέση στην Αχαΐα, είχε κάνει τα σχέδια του οικισμού, είχε έρθει σε επαφή με συνταξιοδοτικά ταμεία της Γερμανίας… Τον προσγείωνε πάντοτε η ελληνική πραγματικότητα.
 
Είναι γνωστή η πρωτοβουλία του να κλειστούν και ο ίδιος και οι εργαζόμενοι για δύο και πλέον μήνες στη «Νέα Θάλπη». Συνειδητοποιώντας την ιστορική σημασία αυτού που βιώνουμε, μου πρότεινε να τεκμηριώσουμε την εμπειρία αυτή σε ντοκιμαντέρ. Ετσι στα γεράματα έγινα συμπαραγωγός ταινίας – ίσως φταίει γονίδιο που κληρονόμησα από τον πατέρα μου. Οι λέξεις «μέσα από το τζάμι», που έγραψε στο τελευταίο του σημείωμα, είναι ο προσωρινός τίτλος της ταινίας που θα ολοκληρωθεί σύντομα σε σκηνοθεσία του Χρήστου Μπάρμπα. Την τελευταία φορά που μιλήσαμε, πριν από μία βδομάδα, ήταν οργισμένος για την επιπολαιότητα των Νεοελλήνων και απογοητευμένος. Γράφτηκε ότι είχε ψυχολογικά προβλήματα. Οταν είσαι ορθολογικός επιστήμονας, γνωρίζεις ότι προς το παρόν τα μόνα όπλα κατά της πανδημίας αποτελούν η (φθηνή) μάσκα και το συχνό (αλλά δαπανηρό) τεστ, είναι να μην σου έρχεται τρέλα, όταν σε περιβάλλουν επιπολαιότητα και ανευθυνότητα; Του στοίχισε ότι ακόμα και κάποιοι συγγενείς δεν κατανοούσαν την ανάγκη της απόστασης από τα αγαπημένα τους πρόσωπα.
 
Στα αρχαία, η «φιλοτιμία» δηλώνει τον συνδυασμό κοινωνικής προσφοράς, αίσθησης ευθύνης και φιλοδοξίας για αναγνώριση· η σημασία αυτή επιβιώνει στο σύγχρονο «φιλότιμο». Αν κάποιο μελλοντικό λεξικό της Νεοελληνικής στο λήμμα «φιλότιμο (λέξη εν αχρηστία)» θα χρειαστεί κάποια αφήγηση για να εξηγήσει τη σημασία της λέξης, θα τη βρει στην απόφαση του Δημήτρη να θέσει τέλος στη ζωή του επειδή δεν μπορούσε να ζήσει με την εντύπωση ότι ως αφοσιωμένος επαγγελματίας δεν μπορούσε να προσφέρει απόλυτη προστασία στους ανθρώπους που είχαν εμπιστευθεί τη φροντίδα του. Θεωρούσε την προσφορά λόγο ύπαρξης· το φιλότιμο έγινε αιτία θανάτου. Η ελληνική κοινωνία, εθισμένη στην ανευθυνότητα, την αναισθησία και την έλλειψη επαγγελματισμού, δυσκολεύεται να κατανοήσει την πράξη του. Παχύδερμα ανέδειξε η τραγωδία στο Μάτι, όχι ευθιξίες. Αν ο Δημήτρης είχε ολοκληρώσει την πορεία του, θα ήταν ένας από τους ανθρώπους που δίνουν το όνομά τους σε δρόμους και πλατείες. Πηγαίνοντας να συναντήσει τους ιδανικούς αυτόχειρες από τον Θεμιστοκλή ώς τον Συκουτρή, αφήνει πίσω του οδύνη. Η ελληνική Γεροντολογία έχασε το πιο καινοτόμο μυαλό της, η κοινωνία ένα πρότυπο προς μίμηση, εγώ τον μικρό μου αδελφό.
 
* Ο κ. Αγγελος Χανιώτης είναι καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον.