Λιγότερο επισφαλείς από τις προβλέψεις και περισσότερο χρήσιμες για το μέλλον, μετά την πανδημία, μπορούν να θεωρηθούν ορισμένες διαπιστώσεις του 2020. Ανάμεσά τους, παλαιότερες βεβαιότητες που κλονίστηκαν ή και χάθηκαν είναι πιο εύκολο να επισημανθούν συνοπτικά και επιγραμματικά.
Μία τέτοια βεβαιότητα ήταν η διάχυτη και «πολιτικά ορθή» πεποίθηση ότι ο εθνικισμός φθίνει, μαζί με το εθνικό κράτος. Ωστόσο, τα κυρίαρχα κράτη, δηλαδή τα εθνικά, ήσαν εκείνα που πρωταγωνίστησαν καθοριστικά στην αντιμετώπιση της πανδημίας από την πρώτη στιγμή. Οχι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ), ούτε η Ε.Ε. στη δική μας ήπειρο. Αρκεί να θυμηθούμε τις αρχικές απαγορεύσεις εξαγωγής υγειονομικού υλικού σε άλλες χώρες-μέλη εκ μέρους όχι μόνο της χειμαζόμενης Ιταλίας, αλλά και της Γερμανίας. Ακόμη και μετά την επίπονη αλλά εντυπωσιακή και οπωσδήποτε ελπιδοφόρα επίτευξη «ευρωπαϊκών» λύσεων (με πιο πρόσφατη την προμήθεια εμβολίων), εξακολουθούν να προηγούνται τα εθνικά αντανακλαστικά, όπως λ.χ. στο κλείσιμο των συνόρων με το Ηνωμένο Βασίλειο.
Αξίζει να αναρωτηθούμε γιατί το έθνος ως έννοια εμφανίζει τόση ζωτικότητα, παρά τις καταγγελίες εναντίον του εθνικισμού συνολικά. Οπως φαίνεται, εξακολουθεί να προσφέρει την πιο αξιόπιστη και πειστική υπόσχεση (ή «υποσχετική») αλληλεγγύης – σαν οιονεί οικογένεια, σύμφωνα με τετριμμένη, αλλά αγέραστη παρομοίωση.
Από όλες τις άλλες νοητές ταυτότητες, από όλες τις άλλες προσφορές αλληλεγγύης, ποια θα μπορούσε άραγε σήμερα να υποκαταστήσει την εθνική και να είναι από κάποια άποψη προτιμότερη; Οπου ακόμη υπερισχύουν φυλετικές ή θρησκευτικές ταυτότητες, έχουν συνέπειες απείρως τοξικότερες και φονικότερες από τον εθνικισμό! Ταυτότητες ευρύτερες, όπως «Ευρωπαίος» ή και «πολίτης του Κόσμου», δεν υπερισχύουν (ακόμη) της εθνικής – για τη συντριπτική πλειονότητα των συνανθρώπων μας.
Μία άλλη χαμένη βεβαιότητα στο πεδίο της πολιτικής οργάνωσης αφορά τις υποτιθέμενες αρετές της ομοσπονδιακής δομής (ή και γενικότερα της αποκέντρωσης, όπως π.χ. στην Ιταλία). Σε ομοσπονδιακά κράτη, η έλλειψη ενιαίων μέτρων κατά της πανδημίας κόστισε χιλιάδες επιπλέον νεκρούς. Κατεξοχήν στις ΗΠΑ λείπει σε πρωτοφανή βαθμό (λόγω Τραμπ) ο συντονισμός μεταξύ ομοσπονδιακής κυβέρνησης, πολιτειών και μεγαλουπόλεων. Και στη Γερμανία πήραν δικές τους πρωτοβουλίες τα κρατίδια, με προεξάρχουσα τη Βαυαρία. Στην Ελβετία η διαχείριση της κρίσης αφέθηκε κυρίως στα καντόνια, μέχρι να γίνει η κατάσταση απελπιστική. (Η Γερμανία πλησιάζει ολοταχώς την Ελλάδα σε αναλογία νεκρών, ενώ η Ελβετία έχει σχεδόν διπλάσια αναλογία νεκρών από τη χώρα μας.) Τέλος, το Βέλγιο κατέχει το παγκόσμιο ρεκόρ σε θανάτους, ως ποσοστό του πληθυσμού, χάρη στην ολοφάνερα δυσλειτουργική ομοσπονδιακή δομή του.
Κλονίστηκαν όμως και άλλες βεβαιότητες, σε ένα πολύ βαθύτερο επίπεδο, αφού αφορούν την ίδια την ανθρώπινη φύση. Κλονίστηκε ειδικότερα η πίστη στην πρόοδο του ορθολογισμού και της επιστήμης, χάρη στην εξάπλωση της εκπαίδευσης και τη συνολικότερη «απομάγευση» του κόσμου.
Μολονότι η πίστη στην επιστήμη δικαιώθηκε πανηγυρικά από την ταχύτατη ανάπτυξη εμβολίων, συνεχίστηκε η συνολική και τυφλή απόρριψή της από διάφορες και πολύ διαφορετικές ομάδες. Μερικές τουλάχιστον (όπως οι λεγόμενοι Ρομά στη χώρα μας) έχουν αφεθεί στην πράξη εκτός εκπαίδευσης. Οι άλλοι όμως; Οι περισσότεροι δεν επηρεάζονται από θρησκευτικές προκαταλήψεις και δοξασίες, όπως συνέβαινε σε παλαιότερες εποχές. Εκείνες ήσαν τουλάχιστον δομημένες και κατανοητές. Ενώ τώρα μοιάζει να αναδύεται ένα άμορφο αρχέγονο έρεβος… Κλονίστηκε όμως και η πολύ αρχαιότερη πεποίθηση ότι κάθε άνθρωπος έχει καταρχήν τη δυνατότητα πρόσβασης στον ορθό λόγο, έστω υποβοηθούμενος. Στην πεποίθηση αυτή, άλλωστε, εδράζεται, με τη σειρά της, η προσήλωση στην ισότητα των πολιτικών δικαιωμάτων. Ωστόσο, ένα αβυσσαλέο έλλειμμα ορθολογισμού οδήγησε πολλούς ακόμη και στην αναστολή του ίδιου του ενστίκτου της αυτοσυντήρησης, που έχουν και άλλα ζώα. Τι άλλο σημαίνει η άρνηση της ύπαρξης του ιού, η άρνηση των προστατευτικών μέτρων και τώρα η άρνηση του εμβολιασμού;
Κορυφαία αλλά ευτυχώς ακίνδυνη έκρηξη ανορθολογισμού μπορεί να θεωρηθεί η πανικόβλητη επιδρομή για… χαρτί τουαλέτας, που σημειώθηκε ανά την υφήλιο. Γιατί τάχα να προσλαμβάνεται μαζικά ως απαραίτητο για επιβίωση, εξίσου με τα τρόφιμα; Δεν ανιχνεύεται κάποια λογική εξήγηση. Οπως δείχνει αυτή η οικουμενική παράκρουση, κλονίστηκε, ίσως ανεπανόρθωτα, και κάθε βεβαιότητα στηριγμένη σε εθνικά στερεότυπα. Υπήρξε εντυπωσιακή σύγκλιση (τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο) και κυριάρχησαν όχι διαφορετικές, αλλά παρόμοιες συμπεριφορές. Οι Ελληνες πειθάρχησαν σε βαθμό απροσδόκητο, οι Αγγλοι ή ακόμη και οι Γερμανοί φάνηκαν απείθαρχοι σε βαθμό επίσης απροσδόκητο κ.ο.κ. Και σήμερα, άλλωστε, ο σκληρός πυρήνας των αρνητών του εμβολιασμού κυμαίνεται γύρω στο 20% σε πολλές και πολύ διαφορετικές χώρες: στη δική μας, αλλά και στις ΗΠΑ, όπως και στη Γερμανία – τις δύο χώρες προέλευσης του πρώτου εμβολίου.
Τέλος, μία ακόμη χαμένη βεβαιότητα αφορά το στερεότυπο πρότυπο της Σοσιαλδημοκρατίας, που αντιπροσωπεύει πιο ολοκληρωμένα η Σουηδία. Είχε μέχρι σήμερα σχεδόν διπλάσια αναλογία θανάτων από τη χώρα μας. Ο Σουηδός ομόλογος του καθηγητή Σωτήρη Τσιόδρα παραδεχόταν εξαρχής, με απίστευτη απάθεια και αναλγησία, ότι ναι, ήταν «πρόβλημα» οι πολλοί νεκροί. Συνεχίστηκε όμως έως πρόσφατα η ίδια πολιτική με τον ίδιο επικεφαλής, μέχρι που αναγνωρίστηκε η οικτρή αποτυχία από τον Σουηδό βασιλέα σε μία ασυνήθιστη δήλωση. Αν κάποιος συνέκρινε μόνο τον δικό μας Τσιόδρα με τον Σουηδό ομόλογό του, θα έβγαζε το συμπέρασμα ότι η Ορθοδοξία υπερέχει της Σοσιαλδημοκρατίας σε αγάπη για τον άνθρωπο…
* Ο κ. Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος είναι τ. καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. To τελευταίο του βιβλίο «Εθνική ολοκλήρωση και διχόνοια: Η ελληνική περίπτωση» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.