Είχαμε να δούμε ένα τέτοιο ντόμινο κινητοποιήσεων, όπως αυτό των αρνητών της πανδημίας, από την εποχή των «Αγανακτισμένων». Οχι ότι το κοινό που από τον Μάρτιο του 2020 έως σήμερα μετέχει σε κινητοποιήσεις κατά των μέτρων για την πανδημία, οι οποίες από τους διοργανωτές τους βαφτίζονται με όρους όπως «Αντίσταση», «Αντιθετικότητα» ή «Καταγγελία», είναι το ίδιο με εκείνο που έλαβε θέση στις «πλατείες της Αγανάκτησης». Εξάλλου και η ατζέντα τους είναι διαφορετική, καθώς το αντιμνημονιακό αφήγημα των «Αγανακτισμένων» έχει δώσει τη θέση του σε μια ρητορική που περιστρέφεται γύρω από την άρνηση της πανδημίας και τη δυσπιστία, αν όχι την απόρριψη όσον αφορά τα μέτρα που λαμβάνονται για την αντιμετώπιση της COVID-19. Παρά τις διαφορές τους, η σημαντικότερη από τις οποίες είναι ότι οι κινητοποιήσεις των αρνητών της πανδημίας εστιάζουν, σε ένα πρώτο επίπεδο, σε μια θεσμική θεματολογία περί δημοκρατίας καταγγέλλοντας την «προδοσία των θεμελιωδών δικαιωμάτων» και την «κρατική υπονόμευση των ατομικών ελευθεριών», δεν μπορούμε να πούμε ότι δεν υπάρχουν εκλεκτικές συγγένειες σε αυτές τις ιδεολογικά πολύχρωμες κινητοποιήσεις της περιόδου της οικονομικής και της υγειονομικής κρίσης.
Οπως συμβαίνει με τις κινητοποιήσεις στην ύστερη νεωτερικότητα, οι οποίες δεν προκύπτουν μέσα από τις κλασικές (κοινωνικο-οικονομικές) διαιρετικές τομές, ούτε ευθυγραμμίζονται με συγκεκριμένα ιδεολογικά περιεχόμενα (Αριστερά – Δεξιά), έτσι και σε μια γκάμα από τις κινητοποιήσεις τόσο της χρηματοπιστωτικής όσο και της υγειονομικής κρίσης το εναντιωματικό –και όχι το διεκδικητικό– στοιχείο είναι εκείνο που προσδίδει ταυτότητα στις μορφές δράσης. Μοτίβα διαμαρτυρίας που τα γνωρίσαμε την προηγούμενη δεκαετία και εστιάζουν στην καταγγελία των «ελίτ» και του «πολιτικού κατεστημένου» εντοπίζονται επίσης στις οργανωτικές διακλαδώσεις της «Διεθνούς» των αρνητών της πανδημίας. Οπως τότε, έτσι και τώρα, ψευδείς πληροφορίες και ψευδοεπιστημονικές απόψεις, σε συνδυασμό με τη γρήγορη κυκλοφορία τους από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αποτελούν σημαντικό εργαλείο για την οργάνωση και δικτύωση εκείνων που με κάποιο τρόπο εξεγείρονται ενάντια στον ορθολογισμό.
Εστιάζοντας στους αρνητές της πανδημίας, κάτι που δεν πρέπει να διαφύγει την προσοχή είναι η σύνθεση αυτού του συσσωματώματος: κάτω από μια θεσμική θεματολογία και τον αυτοπροσδιορισμό της δράσης του ως «κινήματος ελευθερίας», τη λεκτική απάρνηση της βίας και κάθε μορφής εξτρεμισμού, εντοπίζονται συνδέσεις με ακροδεξιές και ακροαριστερές ομάδες, σκληρούς ευρωσκεπτικιστές και βίαιους ταραξίες. Ρεύματα των αρνητών της πανδημίας υιοθετούν μια αντιμεταναστευτική ρητορική. Συνολικά ο χώρος επιδίδεται στη συνωμοσιολογία, η οποία ευθέως ή εμμέσως επικαιροποιεί την αντισημιτική προπαγάνδα. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι οι κινητοποιήσεις αυτές γνωρίζουν μια κλιμάκωση· από εμφανίσεώς τους μέχρι σήμερα, οι ομάδες των αρνητών της πανδημίας δείχνουν τάσεις ριζοσπαστικοποίησης: σταδιακά μετακινούνται προς τον χώρο του πολιτικού εξτρεμισμού χρησιμοποιώντας ολοένα και περισσότερο ακραίες πρακτικές και το μέσον του εκφοβισμού πολιτικών και επιστημόνων. Παρότι οι αρνητές της πανδημίας παρουσιάστηκαν ως μια ειρηνική και αντιαυταρχική κινητοποίηση, διαρκούσης της πανδημίας, ολοένα και συχνότερα, συγκρούονται με την αστυνομία και εκφράζουν διαθεσιμότητα για χρήση βίας απέναντι στους εκλεγμένους εκπροσώπους της πολιτικής εξουσίας.
Σε αρκετές δεκάδες κρατών (τουλάχιστον 35) έχουν λάβει χώρα δεκάδες κινητοποιήσεις με τη συμμετοχή πολλών χιλιάδων αρνητών της πανδημίας. Ποιο είναι το προφίλ των αρνητών-ακτιβιστών και τι επιδιώκουν με την κινητοποίησή τους; Υπάρχει ένας σκληρός πυρήνας τους που θεωρεί απάτη και ψέμα τον κορωνοϊό (στις ΗΠΑ 13% του πληθυσμού ανήκει σε αυτήν την κατηγορία, The Economist/YouGov). Πρόκειται για ένα τμήμα του πληθυσμού που είναι επιρρεπές στη συνωμοσιολογία και το ίδιο θεωρεί ότι δαιμονικές δυνάμεις είναι υπεύθυνες για την παραγωγή και επιβολή αυτής της απάτης. Στις κινητοποιήσεις κατά των μέτρων για την πανδημία πρωτίστως αυτή η πληθυσμιακή κατηγορία είναι παρούσα. Σε τέτοιου είδους κινητοποιήσεις δείχνουν, ωστόσο, διαθεσιμότητα να μετάσχουν και άτομα που χωρίς να κατευθύνονται από συνωμοσιολογικά μοτίβα διακρίνονται από ένα είδος «γνωστικής φιλαργυρίας» (G. Pennycook και D.G. Rand), προτιμούν δηλαδή τις απλές απαντήσεις στα σύνθετα προβλήματα, με αποτέλεσμα να πείθονται εύκολα από τις ψευδοειδήσεις, όπως ότι η COVID-19 παράχθηκε σε εργαστήρια ή ότι τα εμβόλια θα μεταλλάξουν το DNA.
Δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς γιατί συχνά οι άνθρωποι αναζητούν «καθησυχαστικές βεβαιότητες» που πρόσκαιρα προσφέρουν «ανακούφιση για τα μεγάλα άγχη της ζωής», γράφει ο Μ. Shermer. Η αντιμετώπιση της πανδημίας και οι οικονομικές της προεκτάσεις δημιουργούν άγχος. Μπορεί οι αρνητές της πανδημίας να εμφανίζονται «ατρόμητοι» απέναντι στον κορωνοϊό, στην πραγματικότητα είναι όμως φοβισμένοι και απωθούν την ύπαρξή του.
Ποιο μπορεί να είναι το μέλλον αυτoύ του χώρου; Οι αρνητές με την επωνυμία «Αντίσταση 2020» στη Γερμανία επιχείρησαν τον μετασχηματισμό τους σε κόμμα, ωστόσο το εγχείρημα είχε άδοξο τέλος. Στην Ιταλία, οι Μ. Salvini και G. Meloni παρακολουθούν εκ του σύνεγγυς την κινητοποίηση των «Πορτοκαλί Γιλέκων» που στρέφονται κατά των μέτρων για την πανδημία. Ενδέχεται να είναι δύσκολο να προεικάσουμε ποιο θα είναι το αποτύπωμα των αρνητών της πανδημίας, μπορούμε όμως ήδη να διακρίνουμε την ανησυχία των εδραιωμένων λαϊκιστών που φοβούνται ότι η εμφάνιση των αρνητών της πανδημίας θα περιορίσει την εκλογική επιρροή και θα επιφέρει απώλειες για τα δικά τους μορφώματα.
* Η κ. Βασιλική Γεωργιάδου είναι καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.