Η πανδημία που περιμέναμε
Hδη από τη δεκαετία του ’90 –μετά την εμφάνιση του SARS, το 2003, και κυρίως της γρίπης Η1Ν1, το 2009– ήταν συχνές οι συζητήσεις στη διεθνή επιστημονική κοινότητα για το ενδεχόμενο εμφάνισης νέων ή αναδυόμενων ιών που θα προκαλούσαν μια πανδημία. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και οι κυβερνήσεις αρκετών κρατών προετοιμάζονταν ώς ένα βαθμό για ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Κι όμως, κανένα σύστημα υγείας δεν ήταν τελικά επαρκώς προετοιμασμένο για την τωρινή πανδημία. Ακόμα και ισχυρές χώρες, που θα περιμέναμε να ηγηθούν στον πόλεμo κατά του κορωνοϊού, αποδείχθηκαν αδύναμες. Στο πρώτο επιδημικό κύμα αιφνιδιάστηκαν και υποτίμησαν τη δυναμική του ιού και τις προοπτικές διασποράς του στα μεγάλα οικονομικά και πολιτιστικά κέντρα του διασυνδεδεμένου κόσμου μας. Στη συνέχεια δεν προέβλεψαν ότι ένας νέος και ιδιαίτερα μεταδοτικός ιός, σε συνδυασμό με τα χαμηλά επίπεδα ανοσίας του πληθυσμού, θα προκαλούσε ένα δεύτερο, δριμύτερο κύμα με την έλευση του φθινοπώρου, όπως είχε συμβεί, τηρουμένων των αναλογιών, και με την ισπανική γρίπη το 1918. Φάνηκε ξεκάθαρα, λοιπόν, όλους αυτούς τους μήνες ότι χρήζουν σημαντικών αναπροσαρμογών οι πολιτικές που εφαρμόζονται για τον έλεγχο τέτοιων κρίσεων δημόσιας υγείας. Λάθη και παραλείψεις διαφόρων κυβερνήσεων σε όλο τον κόσμο –όπως στις ΗΠΑ– συνέβαλαν στην εξάπλωση του ιού…
Ο σύγχρονος τρόπος ζωής «γεννάει» επιδημίες
Μέσα στις τελευταίες δύο δεκαετίες, επιδημίες που είχαν παγκόσμιο αντίκτυπο προανήγγειλαν την εκδήλωση μιας πανδημίας. Ο SARS-CoV-2 δεν ήταν έκπληξη, λοιπόν. Είχαν προηγηθεί, λίγα χρόνια πριν, ο SARS, o MERS, η γρίπη των πτηνών, o Η1Ν1, ο Zika, o Ebola, ο ιός του Δυτικού Νείλου. Στο μέλλον είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα κληθούμε να αντιμετωπίσουμε και άλλες επιδημίες, ίσως σε μεγαλύτερη συχνότητα και έκταση, αν δεν αλλάξουμε το πώς βλέπουμε το περιβάλλον και τη δική μας θέση σ’ αυτό: ως κρίκο στην αλυσίδα της φύσης και όχι ως ρυθμιστή και εξουσιαστή των πάντων. Από τη μια ο σύγχρονος τρόπος ζωής (η παγκοσμιοποίηση, η αστικοποίηση, η αυξημένη διασυνδεσιμότητα) και από την άλλη η καταστροφή των φυσικών οικοσυστημάτων (η αποψίλωση των δασών που διώχνει πολλά είδη, όπως οι νυχτερίδες, από τα οικοσυστήματά τους και τα φέρνει πιο κοντά στον άνθρωπο, η εντατική γεωργία και κτηνοτροφία, οι χημικοί ρύποι) και η κλιματική αλλαγή διευκολύνουν την εξάπλωση ιών από ζώα σε άλλα ζώα και στη συνέχεια την «προσαρμογή» τους στον άνθρωπο. Θα είναι ολοένα και πιο συχνή, λοιπόν, η εμφάνιση και η ταχεία εξάπλωση ζωονόσων.
Υπάρχει ανάγκη για προγράμματα επιτήρησης
Πριν κάνει ξενιστή του τον άνθρωπο, ο SARS-CoV-2 πιθανότατα προϋπήρχε, ίσως και επί δεκαετίες, σε ενδιαιτήματα νυχτερίδων και στη συνέχεια μεταδόθηκε σε άλλα ζώα. Αυτή την αλυσίδα μετάδοσης δεν έχουμε ακόμα καταφέρει να τη μάθουμε, παρά τις δυνατότητες που παρέχει η σύγχρονη γενετική τεχνολογία. Ακριβώς επειδή οι μολυσματικές νόσοι δεν θα σταματήσουν να περνούν τα φράγματα των ειδών, είναι σημαντικό να ενισχυθούν σε εθνικό και διεθνές επίπεδο τα προγράμματα επιτήρησης για ιούς που, μεταπηδώντας από ζώα στους ανθρώπους, ίσως προκαλέσουν την επόμενη πανδημία. Kαι, φυσικά, η επιτήρηση –μέσα από την οικοδόμηση αξιόπιστων δομών δημόσιας υγείας– είναι αναγκαία για την ανίχνευση, παρακολούθηση και διαχείριση κάθε μικρότερης ή μεγαλύτερης επιδημίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Βρετανία. Ο εντοπισμός και η διερεύνηση της πρόσφατης μετάλλαξης του SARS-CoV-2 ήταν απόρροια ενός ισχυρού και καλά συντονισμένου συστήματος επιδημιολογικής – εργαστηριακής επιτήρησης (που αποτελεί πρότυπο για πολλές χώρες του ανεπτυγμένου κόσμου), μέσω του οποίου γίνεται άμεσα γενετική ανάλυση στο 10% των κρουσμάτων.
Η πρωτοβάθμια περίθαλψη χρειάζεται στήριξη
Η πανδημία έχει αναδείξει τον καθοριστικό ρόλο ενός ισχυρού εθνικού συστήματος υγείας καθώς και μιας ενδυναμωμένης πρωτοβάθμιας περίθαλψης στην αποτελεσματική αντιμετώπισή της. Για να είμαστε προετοιμασμένοι για την επόμενη κρίση χρειάζεται να οικοδομήσουμε ένα λειτουργικό σύστημα υγείας, με τα απαραίτητα τεχνολογικά «εργαλεία», με συνεχιζόμενη εκπαίδευση του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού και ουσιαστική επικοινωνία ανάμεσα σε όλες τις βαθμίδες υγείας, και να διαμορφώσουμε σαφή πρωτόκολλα που θα διασφαλίζουν μια καλά οργανωμένη εξωνοσοκομειακή περίθαλψη.
Κουλτούρα προστασίας της ατομικής και δημόσιας υγείας
Μέχρι να επιτευχθεί ανοσία του πληθυσμού έναντι του κορωνοϊού μέσω της νόσησης ή του εμβολιασμού, τα μέτρα δημόσιας υγείας –ατομική υγιεινή, χρήση μάσκας, κοινωνική αποστασιοποίηση, αποφυγή συγχρωτισμού– είναι από τα βασικά όπλα που διαθέτουμε για να τον αναχαιτίσουμε. Η διαμόρφωση μιας κουλτούρας προστασίας της ατομικής και της δημόσιας υγείας πρέπει να γίνει προτεραιότητα κάθε χώρας, όχι μόνο για την τωρινή πανδημία, αλλά και για την προστασία του παγκόσμιου πληθυσμού απέναντι σε άλλες λοιμώξεις. Δεν είναι τυχαίο ότι μέσα στο 2020 οι ιογενείς γαστρεντερίτιδες μειώθηκαν δραστικά, ενώ και το επιδημικό κύμα της γρίπης αναμένεται να κινηθεί φέτος σε πολύ χαμηλά επίπεδα ακριβώς λόγω των τήρησης των μέτρων. Κάποια από τα υγειονομικά πρωτόκολλα που τέθηκαν σε ισχύ στη διάρκεια της πανδημίας –στην εστίαση, στον αθλητισμό κ.α.– θα μπορούσαν να παραμείνουν και μετά το τέλος της. Τα οφέλη θα είναι πολλαπλά.
Μπροστά στον κίνδυνο γινόμαστε ξανά κοινότητα
Η κινητοποίηση για το εμβόλιο, με ταχύτητα που προηγούμενό της δεν υπάρχει στην ιστορία της Ιατρικής, απέδειξε την αξία και την αποτελεσματικότητα της συλλογικής δράσης – εταιρειών βιοτεχνολογίας, φαρμακευτικών κολοσσών, διεθνών οργανισμών δημόσιας υγείας και κυβερνήσεων. Αλλά και σε επίπεδο κοινωνιών, η συντριπτική πλειονότητα των πολιτών επέδειξε υπευθυνότητα, ενσυναίσθηση και αλληλεγγύη. Μόνο όταν ξαναγινόμαστε κοινότητα μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τόσο μεγάλους κινδύνους και προκλήσεις ως ανθρωπότητα.
Σεβασμός στην τρίτη ηλικία
Η πανδημία δοκιμάζει την ανθρωπιά όλων μας – και των πολιτών, και των κυβερνώντων. Από τον Μάρτιο μέχρι τον Οκτώβριο, το 61,3% των συνολικών θανάτων από COVID-19 στο Βέλγιο ήταν ηλικιωμένων ατόμων σε γηροκομεία και μονάδες χρόνιας φροντίδας. Οι βελγικές Αρχές φαίνεται πως αμέλησαν να πραγματοποιήσουν εγκαίρως εργαστηριακούς ελέγχους και να εφαρμόσουν αποτελεσματικά υγειονομικά πρωτόκολλα. Επίσης, οι περισσότεροι από τους ηλικιωμένους που νόσησαν δεν μεταφέρθηκαν στα νοσοκομεία. Αντίστοιχα φαινόμενα υπήρξαν και σε άλλες χώρες. Στην ιστορία του πολιτισμένου κόσμου μας αυτή είναι μια μελανή σελίδα.
Η διαφάνεια στα θέματα δημόσιας υγείας
Oταν μια κοινωνία αντιμετωπίζει μια τόσο μεγάλη κρίση δημόσιας υγείας, που απαιτεί ομοψυχία και κοινή δράση, αλλά υπάρχουν πολίτες που δυσπιστούν, χρέος μας είναι να τους πείσουμε με επιστημονικά επιχειρήματα. Και η πειθώ, πέρα από την επιστημονική αλήθεια, προϋποθέτει και απόλυτη διαφάνεια. Η εξέλιξη αυτής της πανδημίας ήρθε να επιβεβαιώσει ότι ακρογωνιαίος λίθος της δημόσιας υγείας είναι η διαφάνεια – με όλα τα επιστημονικά και επιδημιολογικά δεδομένα προσβάσιμα από τους πάντες, ειδικούς και μη, και σαφείς οδηγίες για το σύνολο των πολιτών.
Οι πανδημίες δεν τελειώνουν από τη μια μέρα στην άλλη
O SARS-CoV-2 ουσιαστικά μας υπενθυμίζει τι σημαίνει πανδημία. Μια πανδημία δεν τελειώνει απότομα από τη μια μέρα στην άλλη. Σβήνει σταδιακά. Η εμφάνιση και εκδήλωση επιδημικών νόσων, άρα και η εξάλειψή τους, είναι συνάρτηση παραγόντων βιολογικών, περιβαλλοντικών, γεωγραφικών, κλιματικών, ακόμα και κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών. Δεν είναι εύκολο, λοιπόν, να προβλέψουμε ούτε τη διάρκεια της τωρινής πανδημίας ούτε την εξέλιξή της. Γιατί όταν θέτουμε εμπόδια στην εξάπλωση ενός ιού, με διάφορα μέτρα προστασίας, όπως κάνουμε τώρα, αυτός στην προσπάθειά του να συνεχίσει να μεταδίδεται γίνεται πιο μολυσματικός. Ηδη, μέσω των μεταλλάξεων, βλέπουμε τα πρώτα σημάδια εξελικτικής προσαρμογής του κορωνοϊού. Σε βάθος χρόνου, πάντως, το πιο πιθανό είναι να επέλθει μια ισορροπία ανάμεσα στον ιό και στον άνθρωπο-ξενιστή, που θα συνεπάγεται περισσότερες ήπιες λοιμώξεις στις οποίες δεν θα υπεραντιδρά το ανθρώπινο ανοσοποιητικό σύστημα.
Απόθεμα εμπειρίας και γνώσης
Μάθαμε πολλά από το ξέσπασμα της επιδημίας μέχρι σήμερα: ποιες στρατηγικές αναχαίτισής της ήταν πιο αποτελεσματικές, την αξία των εργαστηριακών ελέγχων και των ιχνηλατήσεων, πώς εξασφαλίζεται η καλύτερη αντιμετώπιση των ασθενών στις κλινικές COVID-19 και στις ΜΕΘ. Ακόμα και φαινομενικά απλά θέματα, τα κατανοήσαμε πολύ καλύτερα λόγω του κορωνοϊού. Το πώς λειτουργεί η αερογενής μετάδοση, για παράδειγμα: οι γνώσεις μας τελικά αποδείχθηκαν περιορισμένες και θα χρειαζόμασταν αρκετές δεκαετίες για να φτάσουμε στο σημείο που βρισκόμαστε σήμερα. Και ας μην ξεχνάμε τις προσπάθειες για το εμβόλιο και τις θεραπευτικές παρεμβάσεις, που έχουν ανοίξει νέους δρόμους στη Βιοτεχνολογία και στην Ιατρική. Ολα αυτά είναι ένα απόθεμα εμπειριών και γνώσης που θα αποδειχθεί πολύτιμο όχι μόνο για τις επόμενες πανδημίες, αλλά και για τη διαχείριση πολλών μολυσματικών και όχι μόνο ασθενειών στην καθημερινή ιατρική πρακτική.
* Ο κ. Αθανάσιος Τσακρής είναι καθηγητής Μικροβιολογίας, διευθυντής Εργαστηρίου Μικροβιολογίας της Ιατρικής Σχολής, αντιπρύτανης του ΕΚΠΑ.