Παρότι συγκαταλέγω τον εαυτό μου σε αυτούς που κρίνουν θετικά τις προσπάθειες που καταβάλλει η υπουργός Παιδείας Νίκη Κεραμέως, υπό το φως αχαρακτήριστων συμβάντων, όπως αυτό εις βάρος του πρύτανη του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, δεν είμαι καθόλου αισιόδοξος ότι οι προσπάθειες αυτές θα αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τα προβλήματα της ανώτατης παιδείας.
Ο βασικός λόγος είναι ότι δεν επαρκούν για να αντιμετωπίσουν καίρια την έλλειψη μιας αόρατης προστατευτικής ασπίδας από τις επιρροές του εξωτερικού κοινωνικοπολιτικού κλίματος, με αποτέλεσμα τη δημιουργία εντός των πανεπιστημίων ενός μοναδικού για τα παγκόσμια δεδομένα ακαδημαϊκού περιβάλλοντος που βρίθει πολιτικών και κομματικών παρεμβάσεων, ανομίας, καταλήψεων, προπηλακισμών, κατάργηση της ελεύθερης έκφρασης κ.λπ.
Η προστατευτική ασπίδα που δεν επιτρέπει να παρεισφρήσουν από το εξωτερικό περιβάλλον του πανεπιστημίου, αλλά ούτε και να αναπτυχθούν εντός αυτού, ξένες συμπεριφορές προς τις αξίες του και την κοινωνική αποστολή του είναι η αποτελεσματική διακυβέρνησή του. Η διακυβέρνηση ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων εστιάζεται σε δύο στόχους: στην επίτευξη της κοινωνικής αποστολής τους και στην εξασφάλιση της βιωσιμότητάς τους με αποδεκτό τρόπο από την κοινωνία την οποία υπηρετούν.
Είναι παγκόσμια αποδεκτό από τους επαΐοντες του χώρου ότι το καλύτερο σύστημα πανεπιστημιακής εκπαίδευσης του κόσμου σήμερα είναι των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, αν κρίνει κανείς από τον αριθμό βραβείων Nομπέλ, καθώς και άλλων ακαδημαϊκών αναγνωρίσεων, τα τεχνολογικά επιτεύγματα και το μέγεθος της οικονομίας. Περισσότερο όμως και από αυτές τις εκπληκτικές επιδόσεις, εντυπωσιάζει το γεγονός ότι τα πανεπιστήμια των ΗΠΑ μεγαλουργούν σε ένα από τα πιο δύσκολα κοινωνικοπολιτικά περιβάλλοντα, με μεγάλες ανισότητες, πολιτικές και φυλετικές αντιθέσεις. Ιδιαίτερα, επίσης, εντυπωσιάζει η δημιουργική και συγχρόνως παραγωγική κουλτούρα που επικρατεί εντός πανεπιστημίων παρά τη σημαντική εθνική, φυλετική και την εν γένει πολιτιστική ανομοιογένεια τόσο των φοιτητών όσο και των διδασκόντων και το γεγονός ότι ένα σημαντικό μέρος του κόστους φοίτησης στα δημόσια πανεπιστήμια το πληρώνουν με τη μορφή διδάκτρων όλοι οι φοιτητές. Γι’ αυτούς που αδυνατούν να το πληρώσουν, υπάρχει βέβαια η πρόνοια παροχής δανείου από την πολιτεία με την υποχρέωση να εξοφληθεί αργότερα, όταν ο πτυχιούχος πλέον θα μπει στην αγορά εργασίας. Οπωσδήποτε, μια πιο κοινωνικά δίκαιη πρόνοια από τη δωρεάν παιδεία που εφαρμόζεται στη χώρα μας. Αξίζει να σημειωθεί πως και στη χώρα μας, όπου οι διδασκόμενοι πληρώνουν για την εκπαίδευσή τους στα ιδιωτικά εκπαιδευτικά ιδρύματα όλων των βαθμίδων ή στα φροντιστήρια, δεν κάνουν καταλήψεις ούτε καταστρέφουν τους χώρους διδασκαλίας, όπως κάνουν όταν σπουδάζουν στα δημόσια ιδρύματα όλων των βαθμίδων.
Ο έλεγχος των δημόσιων πανεπιστημίων στις ΗΠΑ είναι ευθύνη των πολιτειών και ασκείται μέσω ενός διοικητικού συμβουλίου που έχει την τελική ευθύνη για όλες τις αποφάσεις του ιδρύματος. Για την ύπαρξη συνέχειας και ευρύτερης εκπροσώπησης, συνήθως τα μέλη διορίζονται για μεγάλα χρονικά διαστήματα και ετεροχρονισμένα, για την εξασφάλιση μιας πιο πλουραλιστικής εκπροσώπησης.
Με την πάροδο του χρόνου, ο θεσμός της διακυβέρνησης των πανεπιστήμιων εξελίχθηκε από αυτόν που ήθελε για όλα να είναι υπεύθυνο το διοικητικό συμβούλιο σε αυτόν που η διακυβέρνησή του ήταν προνόμιο της τριάδας που αποτελούνταν από το διοικητικό συμβούλιο, τον πρύτανη και τη Σύγκλητο. Στη σημερινή μορφή της η διακυβέρνηση έχει εξελιχθεί σε συν-διακυβέρνηση (shared governance) και περιλαμβάνει περισσότερα ενδιαφερόμενα μέρη, όπως καθηγητές, φοιτητές, τα μέλη του διοικητικού προσωπικού, τον σύλλογο των πτυχιούχων, εκπροσώπους επαγγελματικής διαπίστευσης, εκπροσώπους εργοδοσίας κ.λπ.
Συν-διακυβέρνηση σημαίνει ότι όλοι που συμμετέχουν σε μια διαδικασία έχουν ρόλο και δικαίωμα ψήφου σε ένα μόνο μέρος αυτής. Σε καμία περίπτωση δεν συμμετέχουν σε άλλα στάδια της διαδικασίας.
Τέλος, και πιο σημαντικό, οι διαδικασίες συν-διακυβέρνησης του πανεπιστημίου δίνουν την ευκαιρία στους φοιτητές να μυηθούν στο πώς πρέπει να εκπληρώνουν τις υποχρεώσεις τους στην κοινωνία όταν θα ενταχθούν σε αυτήν ως πολίτες και εργαζόμενοι και πώς να ελέγχουν τις διαπροσωπικές τους σχέσεις και να συμβάλλουν ως ενεργοί πολίτες. Ο θεσμός της συν-διακυβέρνησης αποδίδει τα μέγιστα όταν φτάσει στο σημείο το καθ’ ύλην αρμόδιο και νομικά υπεύθυνο όργανο, το διοικητικό συμβούλιο του ιδρύματος, να επιτυγχάνει το επιθυμητό αποτέλεσμα, ως συμβουλευτικό όργανο, χωρίς να χρειάζεται να ασκήσει το δικαίωμα της απόφασης που του παρέχεται από τον νόμο, αποδεχόμενο τις εισηγήσεις των άλλων οργάνων.
Πολλές νέες χώρες, αλλά και πιο παλιές, με τη μέθοδο των καλών πρακτικών υιοθέτησαν πολλά από τα θετικά στοιχεία του ανώτατου εκπαιδευτικού συστήματος των ΗΠΑ. Προσπαθήσαμε και εμείς με τον νόμο Διαμαντοπούλου να κάνουμε το ίδιο, ψηφίζοντάς τον με μεγάλη πλειοψηφία στη Βουλή, αλλά στην προσπάθειά μας να τον «φέρουμε στα μέτρα μας», το μόνο που καταφέραμε ήταν, μετά ένα μικρό διάστημα εφαρμογής του, να τον περιπλέξουμε στα γρανάζια της δικαστικής διαδικασίας και να μην τον εφαρμόσουμε.
Οφείλουμε και μπορούμε να δώσουμε στο κράτος μας, διακόσια χρόνια από τη σύστασή του, την ευκαιρία να αποκτήσει ένα από τα καλύτερα συστήματα ανώτατης εκπαίδευσης του κόσμου. Σε όσους αντιτείνουν πως μια τέτοια εξέλιξη αντίκειται στο αυτοδιοίκητο του πανεπιστημίου, αρκεί να συνειδητοποιήσουν ότι δεν παραβιάζεται το γράμμα και το πνεύμα της παραγράφου 5 του άρθρου 16 του Συντάγματος για το αυτοδιοίκητο του πανεπιστημίου, όταν η πολιτεία ακολουθεί σωστές διαδικασίες για την επιλογή των μελών του διοικητικού συμβουλίου και αυτό με τη σειρά του για τον πρύτανη, ανεξάρτητα εάν αυτός προέρχεται από το πανεπιστήμιο ή εκτός αυτού. Αρκεί να ικανοποιούνται τα κριτήρια που έχει θέσει για την εκλογή του η σχετική προκήρυξη του ενδιαφερόμενου ιδρύματος. Αλλωστε, όπως σε όλα τα άλλα νομικά πρόσωπα, έτσι και εδώ, τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου και ο διευθύνων σύμβουλος –εδώ o πρύτανης– εκλέγονται και αποτελούν αναπόσπαστα μέρη του νομικού προσώπου.
* Ο κ. Τάκης Αθανασόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Πειραιώς, στέλεχος επιχειρήσεων.