Η συναίνεση του ασθενούς είναι νομιμοποιητικός παράγων κάθε ιατρικής πράξης και επομένως και του εμβολιασμού. Αυτή οφείλει την ύπαρξή της στην έλλειψη συμφέροντος της πολιτείας να προστατεύσει στη συγκεκριμένη περίπτωση το έννομο αγαθό, εφόσον συμφωνεί στην προσβολή του ο φορέας του και βρίσκει το συνταγματικό της θεμέλιο στο δικαίωμα προσωπικότητας του ανθρώπου σε συνδυασμό με το δικαίωμα του αυτοκαθορισμού αυτού.
Είναι συνεπώς απολύτως αποδεκτό στην επιστήμη ότι η θέληση προέχει του καλού του ασθενούς και ότι ο ιατρός δεν δύναται να ενεργήσει ενάντια στην εκπεφρασμένη και ειλικρινή θέληση του ασθενούς. Συνεπώς είναι κοινός τόπος ότι η ιατρική πράξη νομιμοποιείται όχι μόνο διά των προθέσεών της (ίαση ασθενούς), αλλά και διά της σύμφωνης γνώμης του ασθενούς.
Υπό αυτήν λοιπόν την έννοια, και στα θέματα εμβολιασμού επικρατεί η αρχή της συναίνεσης του ασθενούς. Η ιδιαιτερότητα στη συγκεκριμένη περίπτωση έγκειται στο εάν ο εμβολιασμός γίνεται για την προστασία του ίδιου του ατόμου, οπότε δεν μπορεί να τεθεί θέμα απουσίας της συναίνεσής του, ή εάν γίνεται για να προστατευθεί η δημόσια υγεία και δικαιώματα τρίτων. Στην περίπτωση λ.χ. μιας μεταδοτικής νόσου και πανδημίας, όπως η COVID-19, ο εμβολιασμός δεν γίνεται απλώς για την προστασία του ίδιου του ατόμου, αλλά για την αποτροπή της μετάδοσης της νόσου και κατ’ επέκταση και για την προστασία του δικαιώματος της υγείας των λοιπών πολιτών.
Υπό αυτό το πρίσμα, έχουν κριθεί ως συνταγματικά ανεκτές παρεμβάσεις υποχρεωτικών εμβολιασμών για άλλες μεταδοτικές ασθένειες σε ειδικές ομάδες πληθυσμού, εάν υπάρχει κίνδυνος από τον μη εμβολιασμό τους να διακυβευτούν δικαιώματα τρίτων προσώπων (π.χ. καταστήματα κράτησης, στρατιωτική θητεία, εγγραφή τέκνων σε παιδικούς σταθμούς). Σε αυτές τις περιπτώσεις γίνεται ένας διαχωρισμός στις ιατρικές πράξεις αναλόγως με το εάν γίνονται για να προστατευθεί η υγεία του ενδιαφερομένου ή των άλλων που συμβιώνουν μαζί του, όπου όταν το ιατρικό μέτρο πρέπει να ληφθεί για να προστατευθεί η ζωή ή η υγεία του ιδίου, τότε προέχει ο σεβασμός της αξιοπρέπειας και της αυτονομίας του ατόμου, πράγμα που υποχωρεί όταν θίγονται δικαιώματα τρίτων.
Στην πρόσφατη μάλιστα απόφαση του ΣτΕ 2387/20, κρίθηκε συνταγματικά ανεκτή και η διαγραφή τέκνου από τον παιδικό σταθμό, λόγω του ότι δεν είχε προβεί στους απαραίτητους εμβολιασμούς για την προστασία του και αποτροπή μετάδοσης παιδικών νόσων. Το ΣτΕ έκρινε ότι «η μέριμνα για τη δημόσια υγεία αποτελεί συνταγματική υποχρέωση του κράτους, στο πλαίσιο της οποίας η πολιτεία οφείλει να λαμβάνει τα απαραίτητα μέτρα πρόληψης της διάδοσης και καταπολέμησης μεταδοτικών ασθενειών, οι οποίες συνιστούν σοβαρό κίνδυνο για τη δημόσια υγεία. Στα μέτρα αυτά εντάσσονται και ο εμβολιασμός νηπίων και παιδιών, ο οποίος διενεργείται με σκοπό την προστασία της υγείας συλλογικώς και ατομικώς από ασθένειες, καθώς και τη βαθμιαία εξάλειψή τους». Εκρινε μάλιστα το ΣτΕ ότι η προϋπόθεση του εμβολιασμού για την εγγραφή στους παιδικούς σταθμούς είναι μια έντονη παρέμβαση στην ιδιωτική σφαίρα, αλλά εάν λαμβάνει χώρα υπό αυστηρές προϋποθέσεις, δεν αντίκειται ούτε στο δικαίωμα ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας ούτε στην ισότητα των πολιτών.
Αντίστοιχα, και ένα πιστοποιητικό υγείας, όπως έχει προτείνει ο πρωθυπουργός Κυρ. Μητσοτάκης, που θα επέτρεπε σε άτομα που έχουν εμβολιαστεί να δραστηριοποιούνται ως προς τη μετακίνησή τους με λιγότερους υγειονομικούς περιορισμούς από όσους αρνούνται τον εμβολιασμό, στον βαθμό που διασφαλίζει τη δημόσια υγεία και το δικαίωμα της υγείας τρίτων προσώπων, είναι απολύτως συνταγματικό.
Συνοψίζοντας, πρέπει να καταλήξουμε ότι βασική αρχή και για τον εμβολιασμό, όπως για κάθε ιατρική πράξη, είναι ότι δεν μπορεί να είναι υποχρεωτικός και να γίνεται παρά την εκπεφρασμένη συναίνεση του ατόμου. Σε ειδικές ωστόσο κατηγορίες, όπως είναι και το υγειονομικό προσωπικό, εάν η άρνησή τους θέτει σε κίνδυνο την προστασία δικαιωμάτων λοιπών πολιτών και την προστασία της δημόσιας υγείας, θα πρέπει να γίνεται η απαιτούμενη στάθμιση με βάση την αρχή της αναλογικότητας. Ο προβληματισμός, ιδίως στο υγειονομικό προσωπικό, θα έγκειται στο εάν οι αρνούμενοι τον εμβολιασμό δύνανται να υπηρετούν στη θέση πρώτης γραμμής αντιμετώπισης της πανδημίας, χωρίς να θίγουν, πέρα του δικού τους δικαιώματος υγείας που έχουν τη δυνατότητα απόλυτης διάθεσης, και το δικαίωμα υγείας λοιπών πολιτών, για το οποίο ουδεμία δυνατότητα διάθεσης έχουν.
• Η παρούσα ανάλυση εδράζεται στο σύγγραμμα του γράφοντος το 2007 «Η ποινική εκτίμηση στην ιατρική πράξη».
* Ο κ. Θάνος Πλεύρης είναι αν. κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος, βουλευτής Α΄ Αθηνών Ν.Δ., δικηγόρος Δ.Ν., LLM.