Τώρα τι θα συμβεί σ’ εμάς
δίχως βάρβαρους;
Φαίνεται πως αυτοί οι άνθρωποι
ήταν ένα είδος λύσης.
Tο ιστορικό ποίημα του Καβάφη «Περιμένοντας τους βαρβάρους» είναι ένα αριστούργημα που φαίνεται να μη χάνει ποτέ τη σημασία του. Αναφέρεται σε πολιτικούς, ηγέτες γενικά, που αδυνατούν να βοηθήσουν την κάποτε κυρίαρχη πόλη, το κράτος ή την αυτοκρατορία τους να διαβούν μέσα από δύσκολες συνθήκες. Εφτασαν στο σημείο όπου η κατάρρευση αυτής της αυτοκρατορίας φαίνεται να είναι αναπόφευκτη. Οι ξένοι κατακτητές δεν αποτελούν τώρα μόνο μια απειλή, αλλά και τα μέσα, με τα οποία η προηγούμενη εξουσία ορίζεται. Αυτή η «λύση» που παρέχουν οι βάρβαροι βοηθάει στην απάντηση της ερώτησης: «Τι είμαστε;». Δίχως την απειλή τους –που υποθετικά αποτελούν– δεν υπάρχει διαφυγή από την απώλεια ταυτότητας. Είναι αλήθεια ότι οι βάρβαροι αντιπροσωπεύουν μια πρωτόγονη κατάσταση. Αλλά αντιπροσωπεύουν, επίσης, ένα σθένος και μια δύναμη που δυναμώνουν αντί να εξασθενούν. Οι βάρβαροι είναι λύση και καταστροφή συνάμα. Αν η κοινωνία σας τελειώσει, το «Περιμένοντας τους βαρβάρους» σημαίνει «Περιμένοντας το τέλος σας».
Με τον ίδιο τρόπο που μια αυτοκρατορία αντιμετωπίζει την απειλή από εισβολείς, αντιμετωπίζουμε μια κατάσταση ζωής και θανάτου στην οποία η ποιότητα των ηγετών μιας χώρας γίνεται εμφανής. Εκείνοι που καθοδηγούνται από την πολιτική εξουσία, τον εγωισμό, την αλαζονεία και την απληστία οδηγούν τους ανθρώπους τους στην πολιτική και κοινωνική παρακμή. Η πανδημία της COVID-19 είναι –κατά μία έννοια– η δική μας εκδοχή των βαρβάρων του Καβάφη, την οποία αντιμετωπίζουμε με την ανησυχητική αίσθηση ότι, όταν θα έχει φύγει, οι ηγέτες μας ενδέχεται να έχουν απολέσει την καθοριστική τους αιτία.
Οχι μόνο πολλοί ηγέτες έχουν αποτύχει στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν την πανδημία, αλλά πολλοί έχουν επίσης προσπαθήσει να χρησιμοποιήσουν την πανδημία για τους δικούς τους σκοπούς. Να αιτιολογήσουν τις ενέργειές τους μέσω της πανδημίας, όπως οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες θα μπορούσαν να αιτιολογήσουν ενέργειες επειδή οι «βάρβαροι» ήταν εκεί έξω. Δεν είναι ότι οι ηγέτες είναι απαραίτητα κακοί. Κατά μία έννοια, αντιμετωπίζουν ένα μεγαλύτερο πρόβλημα από τις δυνάμεις τους, όπως και οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες που βρέθηκαν αντιμέτωποι με τους βαρβάρους. Κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι ορισμένοι ηγέτες ήταν απογοητευτικοί στο διάβα της Ιστορίας. Η αδυναμία, η απάθεια και η ηθική παρακμή τους οδήγησαν τους δικούς τους ανθρώπους στην απόγνωση και στον θάνατο. Δίπλα τους βρίσκεται μια κοινωνία γεμάτη φόβους και αβεβαιότητα. Μια κοινωνία αδύναμη, με τους ανθρώπους της να έχουν μετατραπεί σε κενό περιεχόμενο χωρίς πεποιθήσεις και αρχές.
Το μήνυμα του Καβάφη είναι ότι όταν αντιμετωπίζουμε κρίσεις με αξιοπρέπεια και χωρίς συμβιβασμούς δεν είμαστε δειλοί και μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την ταπείνωση. Αυτό μας βοηθά να κερδίσουμε τους αγώνες της ζωής και να μην παραιτηθούμε. Κοιτώντας προς αυτή την κατεύθυνση και δημιουργώντας πραγματικούς ηγέτες αρκεί για να μας αναδείξει νικητές στη ζωή.
Σε τέτοιες εποχές αναδύεται ο ηρωισμός, όπως αυτός απεικονίζεται στον Καβάφη. Και έχουμε δει πολλούς ήρωες στην εποχή του κορωνοϊού. Οι ήρωές μας είναι αυτοί που φρουρούν τις σημερινές Θερμοπύλες. Είναι εκείνοι που κυριολεκτικά βρίσκονται ανάμεσα σ’ εμάς από τη μια μεριά και από την άλλη στον ιό και τον θάνατο. Οι γιατροί, οι νοσοκόμες και το νοσοκομειακό προσωπικό, που εργάζονται ατέλειωτες ώρες, θέτοντας σε κίνδυνο κάθε λεπτό τη ζωή τη δικιά τους και των οικογενειών τους για να μας σώσουν, μας παρακινούν να σκεφτούμε το καβαφικό ποίημα. Ο Λεωνίδας και οι τριακόσιοι γενναίοι Σπαρτιάτες του βγήκαν για να φρουρήσουν την Ελλάδα με τη ζωή τους. Οι «Θερμοπύλες» μας προσκαλούν να υποθέσουμε ότι όσοι έδωσαν τη ζωή τους, γνωρίζοντας ότι θα πεθάνουν εξαιτίας προδοσίας, είχαν ήδη επιδείξει τις αξιοθαύμαστες ιδιότητες του ποιήματος. Πολεμώντας με τη δύναμη των ημίθεων αν και γνώριζαν ότι είναι θνητοί. Εχουν γράψει ιστορία και πρέπει να τιμηθούν όπως οι ήρωες. Την ίδια ώρα, απευθύνουμε κατηγορία στον Εφιάλτη, του οποίου οι κακές αποφάσεις κόστισαν τη ζωή τόσο πολλών ανθρώπων.
Ο Καβάφης μας παρέχει αθάνατα παραδείγματα αντιμετώπισης και υπέρβασης κρίσεων. Ας λάβουμε υπόψη μας τα μαθήματα του Καβάφη, παραμερίζοντας τον φόβο σ’ αυτό το ταξίδι, έτσι ώστε να κατορθώσουμε να φτάσουμε στο «σπίτι μας» με ασφάλεια, στις «Ιθάκες» μας, όπου μαθαίνουμε να εκτιμούμε τα πάντα.
* Η κ. Κέλλυ Πολυχρονίου είναι διευθύντρια του Προγράμματος Νέων Ελληνικών, Τμήμα Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Βοστώνης. Associate in Hellenic Studies, Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Harvard.