Από το 1821 μέχρι σήμερα, η πορεία της Ελλάδας κινήθηκε όπως το εκκρεμές: άλλοτε μεταξύ αντιθετικών ιδεολογιών, με διχασμούς και συγκρούσεις και άλλοτε με ενότητα και δημιουργική συνέργεια. Συγκροτήσαμε εθνική συνείδηση, γνωρίσαμε συλλογικές νίκες, όπως και απογοητεύσεις και ήττες – και ντροπές. Η Ελλάδα πότε προχωρούσε, πότε οπισθοδρομούσε, όμως διευρύνθηκε, αναπτύχθηκε και μετεξελίχθηκε. Δεν ήμασταν η μόνη χώρα που πέρασε από ανείπωτες ζοφερές καταστάσεις. Πολλές έχουν ζήσει πολύ χειρότερα. Ηταν το ανώφελο –το μη αναγκαίο, ενίοτε και το παράλογο– πολλών τέτοιων «ανείπωτων ζοφερών» που πληγώνει.
Ο Νικόλαος Κασομούλης στα «Ενθυμήματα Στρατιωτικά» (1832-1842) σημειώνει: «χίλιοι καλοί να κτίζουν, κι ένας αμαθής να χαλνά, τότε του κάκου κοπιάζουν εκείνοι». Κι όμως, σε όλη αυτή τη μεγάλη πορεία χιλιάδες κοπίασαν, γνωρίζοντας ότι γύρω τους υπήρχαν πολλοί «ένας που χαλνούσε», και χωρίς αυτό να τους πτοήσει. Και πέτυχαν πολλά, για τα οποία στη συνέχεια όλοι δηλώνουν περήφανοι. Η χώρα θα ήταν πολύ διαφορετική, αν η αίσθηση «προσπάθησα» δεν είχε διαπεράσει έναν κόσμο ολόκληρο και δεν είχε δημιουργήσει μια αφανή «δύναμη», που ώθησε ατομικές και συλλογικές συμπεριφορές προς μικρούς και μεγάλους στόχους. Το ελληνικό έπος δεν γράφτηκε μόνο το 1940. Γράφτηκε από χιλιάδες επώνυμους και αφανείς ήρωες και ηρωίδες στη διάρκεια των δύο αιώνων που τιμούμε. Ισως όλοι αυτοί να είχαν σκεφτεί, διακόσια χρόνια ή δεκαετίες πριν, αυτό που το 1981-82 εξέφρασε με απίστευτο τρόπο ο Σάμιουελ Μπέκετ: «Προσπάθησες πάντα. Απέτυχες πάντα. Δεν πειράζει. Προσπάθησε ξανά. Απότυχε ξανά. Απότυχε καλύτερα».
Διάβασα ότι ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ έχει ζητήσει να χαραχτούν στο μνήμα του οι λέξεις «I tried» (προσπάθησα). Σκέφτηκα ότι η λακωνική αυτή έκφραση είναι μία από τις πολλές εκδοχές συμπύκνωσης της σκέψης, και ότι η διαδρομή μας στα διακόσια χρόνια καθορίστηκε, ακριβώς, από το ότι ως Ελληνες «προσπαθήσαμε» – και μας βγήκε. Αυτό ήταν που μέτρησε, και βέβαια δεν ισχύει μόνο για την Ελλάδα. Στην πορεία αυτή κάποιες στιγμές κουραστήκαμε. Ισως και κακομάθαμε. Χάσαμε την αίσθηση του μέτρου, που αρχαίοι μας πρόγονοι ανέδειξαν χιλιάδες χρόνια πριν. Υπήρξαν φάσεις, που συνεχίζαμε να προσπαθούμε, όχι για να οικοδομήσουμε, αλλά για να αποδομήσουμε. Και πάντα, και αυτό, το πετύχαμε!
Η συλλογική (και προσωπική) αίσθηση ότι «προσπάθησα», δίνει μια αίσθηση ολοκλήρωσης στην ταυτότητά μας. Δεν ξέρω τι αίσθηση δημιουργεί σε όσους «προσπάθησαν να χαλνούν», βιώνοντας μάλιστα το καταστροφικό αποτέλεσμα των επιλογών τους. Ισως καμία, ίσως εκδικητικότητα ή απωθημένο μίσος. Στα 200 χρόνια μέχρι σήμερα τα είδαμε όλα.
Το ερώτημα είναι πού θα πάμε μετά τα διακόσια χρόνια και αν η αυτογνωσία που σωρεύτηκε, εξαιρετικά αργά και με πολλές διακυμάνσεις, μπορεί να μας βοηθήσει στις επιλογές μας. Η μνήμη –ατομική και συλλογική– είναι κοντή. Ομως, έστω κι έτσι, είναι χρήσιμη. Ο τρόπος που στη φάση αυτή θα χειριστούμε τη συλλογική μας γνώση θα κρίνει το μέλλον μας για δεκαετίες. Οι δυνάμεις που σταθερά και με πειστικότητα θα μπορούν να πουν «προσπάθησα» θα είναι συνήθως στη μειοψηφία, κάποτε, ίσως, στην πλειοψηφία, όμως εμφανώς ή αφανώς θα έχουν τη θέση τους στην ιστορία μας. Εκφράζουν όσους έχουν δεχθεί την υποχρέωση να συνεχίσουν τις ευθύνες που κληρονόμησαν από τους προηγούμενους και να δώσουν το παράδειγμα στους επόμενους.
To βίντεο/κείμενο με τον Τάσο Γιαννίτση είναι αναρτημένο στον ιστότοπο του blod του Ιδρύματος Μποδοσάκη και περιλαμβάνεται στη δράση «Με αφορμή το ’21». https://www.blod.gr/arthrografia/prospathisame/.
* Ο κ. Τάσος Γιαννίτσης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, πρώην υπουργός.
Περισσότερα άρθρα του αφιερώματος της «Κ» με τίτλο: «Ελλάδα του ’21, του σήμερα και του αύριο»