Τα πρόσφατα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα της ανθρωπότητας, που συμπεριλαμβάνουν νέες γνώσεις και τεχνολογίες, προσφέρουν σε άτομα και κοινωνία πληροφορίες, διδάγματα και δυνατότητες που τους βοηθούν να αποκτήσουν συμπεριφορές που είναι προσαρμοσμένες στη φύση του ανθρώπου και οδηγούν στην ψυχική και σωματική του υγεία και στο καλύτερο δυνατό προσδόκιμο καλής ζωής. Υγιείς και ευτυχείς πολίτες συνιστούν υγιείς και ευτυχείς κοινωνίες, που μέσω της πολιτικής εξασφαλίζουν με τη σειρά τους ένα ευνομούμενο, δίκαιο και υποστηρικτικό περιβάλλον για τα μέλη που τις απαρτίζουν.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι ο άνθρωπος, κατά την εξέλιξή του ως είδος, έχει περάσει μέσα από στρεσογόνες περιβαλλοντικές στενωπούς (ή «γενετικές πιέσεις»), που επηρέασαν τη γενετική του, δηλαδή τη σύσταση του DNA του, και που τον κατέστησαν φυσιολογικά όπως είναι σήμερα. Ορισμένες γενετικές προσαρμογές που έλαβαν χώρα στο γενικά δυσχερές βαθύ αλλά και πιο πρόσφατο παρελθόν, και που βοήθησαν το είδος μας να επιβιώσει, στις σημερινές συνθήκες αυξάνουν την ευαλωτότητα του ατόμου ανθρώπου στα λεγόμενα «χρόνια μη μεταδιδόμενα νοσήματα», που περιλαμβάνουν το άγχος, την κατάθλιψη, τα ψυχοσωματικά νοσήματα, την παχυσαρκία, το μεταβολικό σύνδρομο, τη δυσλιπιδαιμία, την υπέρταση, τις αυτοάνοσες παθήσεις κ.ά., τα οποία ευθύνονται για ένα μεγάλο μέρος της ανθρώπινης νοσηρότητας και θνησιμότητας, αλλά και δυστυχίας. Πρόσφατες ανακαλύψεις μάς βοήθησαν να αντιληφθούμε ποιες είναι οι αιτίες και ποιοι είναι οι μηχανισμοί αυτού του εξελικτικού φαινομένου που έχουν προσδώσει στο DNA μας τη γενετική ευαλωτότητά μας.
Από την άλλη μεριά, ο άνθρωπος κατά την ανάπτυξή του σαν άτομο, ήδη από τον σχηματισμό του ως ζυγώτης στις σάλπιγγες της μητέρας του, και καθ’ όλη την αναπτυξιακή του περίοδο, μέχρι περίπου τα 25-27 του χρόνια, υφίσταται ισχυρές «επιγενετικές πιέσεις», που επίσης μπορούν να καταστήσουν το άτομο πιο ευάλωτο στα ίδια στρεσογόνα ερεθίσματα που επηρεάζουν και την εξέλιξη του είδους του, με τα ίδια ή ακόμη και χειρότερα αποτελέσματα για την ψυχοσωματική υγεία του. Οι επιγενετικές αλλαγές λαμβάνουν χώρα όχι στην ακολουθία του DNA μας, αλλά στη μακροχρόνια ή ακόμη και μόνιμη ρύθμισή του. Εδώ πρέπει να τονιστεί η τεράστια επίδραση που έχει το στρες στην επιγενετική ρύθμιση του DNA ιδιαίτερα σε τρεις κρίσιμες περιόδους του βίου: την εμβρυϊκή, την πρώτη παιδική (0-5 χρόνια) και την εφηβική και νεανική ηλικία (12 έως 25-27 χρόνια). Ο κύριος λόγος είναι οι μεγάλες αλλαγές που υφίσταται φυσιολογικά ο εγκέφαλος και οι λειτουργίες του σε αυτές τις ηλικίες. Στο τρίτο τρίμηνο της κύησης έχουμε μεγάλη αύξηση και διαφοροποίηση των νευρικών κυττάρων και του αριθμού των συνάψεων, δηλαδή των συνδέσεων μεταξύ αυτών των κυττάρων, ενώ εντυπωσιακή αύξηση των συνάψεων λαμβάνει χώρα στα πρώτα δύο χρόνια της ζωής, με τον αριθμό τους να κορυφώνεται στους 24 μήνες. Από εκεί και πέρα, ο αριθμός των συνάψεων «κλαδεύεται» προοδευτικά, γρήγορα στην αρχή και λιγότερο γρήγορα κατά την εφηβεία (περίπου 12-16 έτη) και παραμένει σταθερός μετά το πέρας της για πολλά χρόνια.
Ο αριθμός των συνάψεων και συνεπώς των νευρωνικών κυκλωμάτων που αντιστοιχούν στην όραση και στην ακοή, στον λόγο και στις υψηλές διανοητικές και εκτελεστικές λειτουργίες, κορυφώνεται αντίστοιχα στους 4, 9 και 36 μήνες της ζωής. Ενα προφητικό αμερικανικό best seller με τον τίτλο «Οσα γνωρίζω τα έμαθα στο νηπιαγωγείο», που δημοσιεύθηκε στις ΗΠΑ πριν από αρκετές δεκαετίες, περιγράφει αυτό το φαινόμενο. Σημαντικές περιοχές που αντιπροσωπεύουν λειτουργίες του εγκεφάλου, όπως αυτές της λογικής, της ενσυναίσθησης, της αγάπης, της κοινωνικής συνείδησης, της ηθικής συνείδησης και του αισθήματος δικαίου, λαμβάνουν χώρα στην πρώτη παιδική ηλικία. Το «εκ του εισοράν γίγνεται ανθρώποις το εράν» του Ευριπίδη φανερώνει μια αλήθεια που προφανώς ήταν γνωστή στην αρχαία Ελλάδα. Παράλληλα με την ωρίμανση των νευρικών κυκλωμάτων του εγκεφάλου, αυξάνεται η λευκή ουσία του, η οποία αντιπροσωπεύει την «καλωδίωσή» του, και η οποία ολοκληρώνεται στα 25-27 χρόνια. Σε αυτή την ηλικία, συνεπώς, σχηματίζεται το συνολικό, ώριμο νευρωνικό δίκτυο όλου του εγκεφάλου, με όλα τα υποδίκτυά του να συνδέονται μεταξύ τους. Αυτό σημαίνει ότι η ανθρώπινη ανάπτυξη και ο σχηματισμός του πλήρους ενηλίκου διαρκεί περίπου το ένα τρίτο της ζωής του, ένα φαινόμενο που στη βιολογία ονομάζεται «νεοτενία».
Παραπάνω αναφέρθηκα στη γενετική και επιγενετική του ανθρώπου, που με στόχο την επίτευξη της προσαρμογής του είδους και του ατόμου, υφίστανται συνεχώς αλλαγές, που ενώ ήταν ευεργετικές στο παρελθόν, στην εποχή μας, δυστυχώς, αυξάνουν την ευαλωτότητά μας σε νοσηρές καταστάσεις. Με βάση αυτή την έννοια, θα ήθελα να εξηγήσω τους μηχανισμούς με τους οποίους προκαλούνται τα τόσο συχνά χρόνια μη μεταδιδόμενα νοσήματα, αλλά και πολλά άλλα κακά που ταλανίζουν την κοινωνία μας σήμερα. Μας πήρε πολλά χρόνια να καταλάβουμε και να αποδείξουμε ότι το ίδιο σύστημα που μας βοηθάει να επιβιώσουμε, υπό ορισμένες συνθήκες, που είναι ιδιαίτερα συχνές στην εποχή μας, είναι εκείνο που, επίσης, μας βλάπτει. Το σύστημα του στρες διεγείρεται όταν ένα στρεσογόνο ερέθισμα οποιασδήποτε φύσης υπερβεί κάποιο κατώφλι διαφορετικό σε κάθε άνθρωπο. Τότε παράγει «ορμόνες του στρες και της φλεγμονής», οι οποίες στο βραχυχρόνιο στρες βοηθούν τον οργανισμό να αντεπεξέλθει στη δυσκολία. Αντίθετα, όμως, όταν το στρες είναι μακροχρόνιο, όπως είναι το σύγχρονο ψυχο-κοινωνικο-οικονομικό στρες, οι ίδιες ακριβώς ορμόνες προκαλούν αλλαγές στον εγκέφαλο και στο υπόλοιπο σώμα, που οδηγούν σε νοσηρές ψυχολογικές και σωματικές εκδηλώσεις, που δεν είναι άλλες από αυτές που παρατηρούμε στα χρόνια μη μεταδιδόμενα νοσήματα.
Ειδικά στον Homo sapiens, που χαρακτηριστικά έχει πολύπλοκη και μακροχρόνια εγκεφαλική ανάπτυξη, το σοβαρό και παρατεταμένο στρες στην εμβρυϊκή και πρώτη παιδική ηλικία μπορεί να είναι ιδιαίτερα καταστροφικό, δεδομένου ότι διαταράσσει μεταξύ άλλων και τη διαδικασία ανάπτυξης της ενσυναίσθησης και των ανωτέρων γνωστικών και εκτελεστικών λειτουργιών. Η λεγόμενη «σκοτεινή τριάδα» της προσωπικότητας, δηλαδή ο ναρκισσισμός, ο ψυχοπαθητισμός και ο μακιαβελισμός, πιθανότατα έχουν την επιγενετική βάση τους σε επιδράσεις του στρες στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο της πρώτης παιδικής ηλικίας. Ειδικά για τον «ψυχοπαθητισμό», μια σοβαρή πνευματική αναπηρία έλλειψης συνείδησης, που απαντά σε περίπου 6% του πληθυσμού, γνωρίζουμε ότι το 1% είναι πιθανόν γενετικής αιτιολογίας, ενώ το 5% είναι επιγενετικής φύσης, με αφετηρία την παραμέληση και κακοποίηση κατά την πρώτη παιδική ηλικία. Η παραίνεση του Heckman (βραβείο Νομπέλ στα Οικονομικά, 2000) προς τις κοινωνίες να επενδύσουν στην προσχολική ηλικία έχει ισχυρή βιολογική βάση. Ας το λάβουμε υπ’ όψιν. Η Βιολογία το υποστηρίζει.
* Ο κ. Γεώργιος Π. Χρούσος είναι ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας στο ΕΚΠΑ, διευθυντής του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Υγείας Μητέρας, Παιδιού, και Ιατρικής Ακριβείας, επικεφαλής έδρας UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής.
Το άρθρο αποτελεί το δεύτερο μέρος σχετικής τριλογίας (το πρώτο δημοσιεύθηκε στο φύλλο Σαββάτου 21 Νοεμβρίου). Περιλαμβάνει αποσπάσματα από τη διάλεξη «Επιστήμη, τεχνολογία και πολιτική» στην «8η Multidisciplinary Care Discussions in Oncology», 30-31 Οκτωβρίου 2020, στο ξενοδοχείο Χίλτον.