Δεν θέλει πολύ φαντασία για να καταλάβουμε ότι άνθρωποι στην πρώτη γραμμή αντιμετώπισης των επιπτώσεων της πανδημίας COVID-19 – δηλαδή το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό και οι υποστηρικτικές υπηρεσίες, είναι κάτω από τρομερή πίεση λόγω COVID-19. Πάνω από το 60 – 62% των εργαζομένων στο σύστημα υγείας δηλώνει σε έρευνες που έγιναν στις ΗΠΑ, στη Γαλλία αλλά και διεθνώς ότι η μεγάλη πίεση από την πανδημία στα νοσοκομεία επηρεάζει και την ψυχική υγεία τους. Σε έρευνα σε 8 ευρωπαϊκές χώρες (Γερμανία, Βρετανία, Ισπανία, Γαλλία, Πορτογαλία, Αυστρία, Ιταλία, Ελβετία), το διάστημα Απρίλη – Ιούνη 2020, διαπιστώθηκε ότι υψηλότερα επίπεδα ψυχολογικής πίεσης από την κατάσταση στις νοσοκομειακές δομές βίωναν οι επαγγελματίες υγείας στη Βρετανία και τη Γαλλία σε σχέση με τους/τις εργαζόμενους/ες στις υπόλοιπες χώρες. Μάλιστα, η πίεση βιώνονταν ανεξαρτήτως αν το προσωπικό (υγειονομικό ή βοηθητικό) έρχονταν σε άμεση επαφή με ασθενείς COVID-19 ή όχι. Εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας σε νοσοκομεία και άλλες δομές φροντίδας ασθενών COVID-19 βρίσκονται συνεχώς μπροστά σε υψηλό κίνδυνο μόλυνσης από τον ιό, αλλά επίσης, βιώνουν άγχος, στρες, τραύμα και άλλες καταστάσεις που σχετίζονται με την ψυχική υγεία. Τον Ιούλιο 2020 δημοσιεύθηκε μελέτη με στοιχεία από τη Γουχάν της Κίνας, που διαπίστωνε ότι το 13,5% των επαγγελματιών υγείας που σχετίζονταν με τη φροντίδα ασθενών COVID-19 εμφάνισε σημάδια καταθλιπτικής διαταραχής, το 24,1% σημάδια διαταραχής άγχους και το 29,8% παρουσίασε σημάδια στρες. Άλλη έρευνα στην Ιταλία, που δημοσιεύθηκε τον Μάιο 2020, διαπιστώνει ότι το 49,3% των εργαζομένων στις υπηρεσίες υγείας στην Ιταλία ανέφεραν ότι βιώνουν συμπτώματα μετα-τραυματικού στρες, 24,7% συμπτώματα κατάθλιψης, 19,8% συμπτώματα άγχους, 8,27% αϋπνία και 21,9% υψηλό επίπεδο στρες. Αυτή η επιβάρυνση της ψυχικής υγείας μπορεί να οδηγήσει το προσωπικό σε εξάντληση και να το εξαναγκάσει σε διακοπή της εργασία για ανάκαμψη ή και σε αλλαγή επαγγέλματος.
Όμως, οι εργαζόμενοι σε υπηρεσίες υγείας αντιμετωπίζουν, παράλληλα με την πίεση από το χώρο εργασίας, και άλλου είδους πιέσεις, μια και πρέπει να εργάζονται σε συνθήκες lockdown, πιθανόν τα παιδιά παραμένουν σπίτι και πρέπει να συμμετέχουν σε τηλε-εκπαίδευση, οι μετακινήσεις με τα ΜΜΕ είναι δύσκολες, ενώ και η μετακίνηση με ΙΧ έχει άλλα προβλήματα, τα ψώνια γίνονται με πολλούς περιορισμούς και δυσκολίες, ενώ οι κανόνες κοινωνικής αποστασιοποίησης στερούν τις κοινωνικές επαφές με φιλικά και συγγενικά πρόσωπα. Ιδιαίτερα οι γυναίκες εργαζόμενες (η μεγάλη πλειοψηφία νοσηλευτριών ή βοηθητικών υπηρεσιών) σηκώνουν, συνήθως, το μεγαλύτερο βάρος των εργασιών και στο σπίτι, πέρα από τον επαγγελματικό χώρο, πολύ περισσότερο αν έχουν να φροντίσουν παιδιά, ηλικιωμένους ή άτομα με χρόνια προβλήματα. Ο Ιρλανδικός Οργανισμός Νοσηλευτικής και Μαιευτικής διαπίστωσε ότι το 62% των νοσηλευτών και μαιών με ανάγκες φροντίδας παιδιών – από συνολικά 1800 που συμμετείχαν σε σχετική έρευνα – αναγκάστηκαν να λάβουν ετήσια άδεια για να φροντίζουν τα παιδιά τους κατά τη διάρκεια της πανδημίας και το 10% βασίζονταν σε παππούδες/γιαγιάδες για τη φροντίδα των παιδιών, ενώ ένα μεγάλο ποσοστό, 22%, αναγκάζονταν να πληρώνει ένα σημαντικό ποσό κάθε εβδομάδα για τη φροντίδα των παιδιών, ώστε να μπορεί να πηγαίνει στην εργασία. Μάλιστα, το 69% δήλωσε ότι δεν είχε σύντροφο που να μπορεί να φροντίσει τα παιδιά, είτε γιατί ήταν μονογονεϊκή οικογένεια είτε γιατί ο σύντροφος δεν μπορούσε να φύγει από τη δουλειά, διότι εργάζονταν και αυτός σε κρίσιμη δραστηριότητα.
Το «ευχαριστούμε» ή τα χειροκροτήματα, αν και αναγκαία, δεν λένε πλέον και πολλά σε όλον αυτόν τον κόσμο των εργαζομένων στις υπηρεσίας υγείας, κάτι που αποτυπώνεται στο χώρο του διαδικτύου και με το # «το χειροκρότημα δεν είναι αρκετό» (#ApplauseIsNotEnough). Για το λόγο αυτό διάφορες χώρες έχουν υιοθετήσει μια σειρά μέτρων ώστε να μειωθεί η πίεση και να στηρίξουν το προσωπικό που βρίσκεται στην πρώτη γραμμή φροντίδας των ασθενών, κάτω από συνεχή πίεση λήψης αυστηρών μέτρων για την ασφάλειά του και την ασφάλεια των ασθενών, την φροντίδα και περίθαλψη των ασθενών από μια νέα επιδημία και των έντονων συναισθημάτων που προκαλούνται υπό τις συνθήκες στους χώρους νοσηλείας.
Όπως αναφέρει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, «οι εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας ήταν στην πρώτη γραμμή της θεραπείας και φροντίδας ασθενών με COVID-19. Συχνά ήταν τεράστια η πίεση για φροντίδα για σοβαρά περιστατικά ασθενών από μια νέα αρρώστια, κάτω από αυστηρές συνθήκες υγιεινής και με τη δημιουργία μέτρων lockdown που δημιουργούν πρακτικά εμπόδια στην εργασία».
Σε πρόσφατο άρθρο του Π.Ο.Υ. εξετάζονται μέτρα που έχουν υιοθετήσει διάφορες χώρες για την υποστήριξη των εργαζομένων στον τομέα της υγείας, ώστε να μπορούν να κάνουν τη δουλειά τους σωστά. Τα μέτρα αυτά ποικίλουν, ένα από τα πιο βασικά είναι η υποστήριξη της ψυχικής υγείας τους, άλλα μέτρα αφορούν σε πρακτική υποστήριξη, όπως η παροχή δωρεάν διαμονής (συχνά εκτός κατοικίας), γευμάτων και μετακινήσεων, καθώς και υποστήριξη για την φροντίδα των παιδιών στο σπίτι ή εξασφάλιση συμμετοχής σε εκπαιδευτική διαδικασία. Ένα συνηθισμένο μέτρο είναι, επίσης, η οικονομική στήριξη για την υπερεντατική εργασία που προσφέρουν οι εργαζόμενοι/ες, που όμως συνήθως δεν είναι ανάλογη με την υπέρβαση των αντοχών και των ορίων συνήθους εργασίας.
Για παράδειγμα, ο Ιρλανδικός Οργανισμός Νοσηλευτριών και Μαιών προτείνει μια σειρά συνδυαστικών μέτρων:
– Κάλυψη τυχόν πρόσθετων εξόδων φροντίδας παιδιών που προέκυψαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19.
– Αποζημίωση για ετήσια άδεια που χρησιμοποιείται για τη φροντίδα παιδιών.
– Σχέδιο για αμοιβή των εργαζομένων στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης για δαπάνες παιδικής μέριμνας στην διάρκεια της πανδημίας.
– Πρόσβαση κατά προτεραιότητα των παιδιών των νοσοκόμων και μαιών σε προσχολικούς, βρεφονηπιακούς και παιδικούς σταθμούς.
– Άνοιγμα των σχολείων για τη διευκόλυνση των παιδιών εργαζομένων σε κρίσιμες υπηρεσίες.
Σύμφωνα με τους ερευνητές του Π.Ο.Υ., σε πολλές χώρες παρέχεται ψυχολογική υποστήριξη ή συμβουλευτική μέσω νεοσύστατων γραμμών βοήθειας. Οι κοινωνικοί λειτουργοί και γενικότερα άτομα που εργάζονται σε υπηρεσίες υγείας και κοινωνικής μέριμνας μπορούν να καλέσουν γραμμή τηλεφωνικής βοήθειας για ψυχολογική υποστήριξη από εκπαιδευμένους επαγγελματίες και / ή για παραπομπές σε άλλες υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Αυτές οι γραμμές βοήθειας είναι μερικές φορές οργανωμένες σε εθνικό επίπεδο (π.χ. Βουλγαρία, Τσεχία, Γαλλία, Ισραήλ, Μάλτα, Ρουμανία, Άγιος Μαρίνος, Ηνωμένο Βασίλειο), άλλες φορές σε περιφερειακό επίπεδο (π.χ. Βέλγιο και Δανία) ή / και παρέχονται από επαγγελματικές ενώσεις για συγκεκριμένα επαγγέλματα (π.χ. Γαλλία, Ιρλανδία, Λετονία, Πολωνία, Τουρκία, Ηνωμένο Βασίλειο). Σε Ουγγαρία και Κροατία, οι γραμμές βοήθειας διευθύνονται από Πανεπιστήμια και Σχολές Δημόσιας Υγείας. Εφαρμογές Apps και υπηρεσίες online σύνδεσης είναι, επίσης, διαθέσιμες σε ορισμένες χώρες (π.χ. Βέλγιο, Φινλανδία, Ιρλανδία, Νορβηγία, Ρουμανία, Ηνωμένο Βασίλειο).
Ο Σύνδεσμος Ψυχολόγων Κύπρου, ανταποκρινόμενος στο κάλεσμα των επαγγελματιών υγείας που εργάζονται στις Μονάδες Εντατικής Θεραπείας των νοσηλευτηρίων στην Κύπρο για στήριξη, συγκρότησε ομάδα από είκοσι Εγγεγραμμένους (Ειδικούς) Ψυχολόγους μέλη του που παρέχουν υπηρεσίες βραχείας ψυχολογικής στήριξης εθελοντικά, μέσω τηλεδιάσκεψης για την «κάλυψη βασικών ψυχολογικών αναγκών για σύντομο χρονικό διάστημα με σκοπό την συνασθηματική αποφόρτιση των επαγγελματιών υγείας που εργάζονται σε Μονάδες Εντατικής Θεραπείας Δημοσίων και Ιδιωτικών νοσηλευτηρίων/κλινικών σε θέματα που αφορούν στην πανδημία του κορονοϊού και των οποιονδήποτε επιπτώσεων μπορεί να έχει η πανδημία στην καθημερινότητά τους».
Στη Γερμανία, την Ιρλανδία, τη Νορβηγία και το Ηνωμένο Βασίλειο, έχουν εκδοθεί κατευθυντήριες γραμμές ή άλλες μορφές καθοδήγησης για υποστήριξη της ψυχικής υγείας και ευεξίας τόσο των εργαζομένων όσο και των εργοδοτών. Αυτές είναι συχνά επιπρόσθετες στις γενικότερες οδηγίες για τη στήριξη της ψυχικής υγείας που ήταν διαθέσιμες πριν από την κρίση.
Απομακρυσμένες συνεδρίες παροχής συμβουλών με τη συμμετοχή ψυχιάτρων ή ψυχολόγων παρέχονται σε ορισμένες χώρες (π.χ. Δανία, Φινλανδία, Ιταλία, Λιθουανία, Μάλτα, Κιργιστάν, Πολωνία, Ρωσική Ομοσπονδία και Ηνωμένο Βασίλειο) για τη διαχείριση του άγχους που σχετίζεται με την πανδημία COVID-19,για να μην «καίγονται» οι επαγγελματίες υγείας, καθώς και άλλη υποστήριξη της ψυχικής υγείας. Η Νορβηγία έχει επίσης καθιερώσει ένα «σύστημα-φίλων», ώστε οι επαγγελματίες υγείας να μπορούν να συνομιλούν με «ταίρι» που τους/τις ταιριάζει.
Στη Μάλτα, προσφέρεται μια σειρά από μορφές υποστήριξης της ψυχικής υγείας, συμπεριλαμβανομένης της παροχής ειδικών συνεδριών για εργαζόμενους/ες σε νοσοκομεία σχετικά με την ανθεκτικότητα της ομάδας για τη δημόσια υγεία.
Φροντίδα για τα παιδιά
Όπου τα σχολεία έκλεισαν κατά τη διάρκεια της κορύφωσης της πανδημίας COVID-19, εγκαταστάσεις παιδικής μέριμνας και σχολεία παρέμειναν ανοιχτά για τα παιδιά εργαζομένων στον τομέα της υγείας (Αυστρία, Βέλγιο, Τσεχική Δημοκρατία, Δανία, Γαλλία, Γερμανία, Μονακό, Κάτω Χώρες, Νορβηγία, Πορτογαλία και Ηνωμένο Βασίλειο), σε επαρχίες της Βρετανικής Κολομβίας, σε Οντάριο και Κεμπέκ στον Καναδά και στον Δήμο Vilnius, Λιθουανία. Στη Ρουμανία καταβλήθηκαν επιδόματα για κάλυψη του κόστους φροντίδας των παιδιών κατά τη διάρκεια της κρίσης εφόσον ο/η σύντροφος του/της εργαζομένου/ης στον τομέα της υγείας δεν μπορούσε να πάρει άδεια μετ’ αποδοχών. Ελλείψει εθνικής δομής φροντίδας των παιδιών των υγειονομικών στο Ισραήλ, μερικά νοσοκομεία και πανεπιστήμια οργάνωσαν ανεξάρτητα τη φροντίδα των παιδιών (για παιδιά ηλικίας 3+ ετών) για τους/τις εργαζομένους/ες.
Ελλάδα
Μην ξαφνιαστείτε ότι η Ελλάδα σε 4 κατηγορίες στήριξης του προσωπικού, φαίνεται να συμμετέχει μόνο με το μέτρο της …οικονομικής ενίσχυσης του υγειονομικού προσωπικού μέσα στην κρίση (αν και οι αμοιβές παραμένουν εξαιρετικά χαμηλές)! Μερικές επιμέρους πρωτοβουλίες έχουν αναληφθεί από ΜΚΟ, άλλους φορείς, ή ιδιωτικά σχήματα, αλλά γενικά δεν υπήρξε ένας οργανωμένος σχεδιασμός ψυχολογικής υποστήριξης του ιατρο-νοσηλευτικού προσωπικού και των εργαζομένων στην κοινωνική μέριμνα. Και, όμως, θα μπορούσαν να γίνουν πολλά, με έμφαση σε δομές κοινωνικής οικονομίας, όπως συμβαίνει σε πολλές χώρες.
Η αξιολόγηση των μέτρων είναι ένα ανοικτό ακόμα θέμα, όχι μόνο για την αποτελεσματικότητά τους στην διάρκεια της πανδημίας αλλά και για να μπορέσουν να σχεδιαστούν νέες στρατηγικές για την μετά την πανδημία εποχή, πολύ περισσότερο που επιβεβαιώνεται η έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού σε όλα τα επίπεδα στο χώρο των υπηρεσιών υγείας αλλά και εξαιτίας του γεγονότος ότι, όπως έχει διαπιστωθεί από διάφορες έρευνες, υπήρχε μεγάλη πίεση στο υγειονομικό προσωπικό και πολύ πριν την πανδημία.
Η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας για την αποσυμπίεση των νοσοκομείων
Τα ελληνικά νοσοκομεία – εξαιτίας της αδύναμης πρωτοβάθμιας φροντίδας – έχουν αναλάβει και τον ρόλο της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας σε μεγάλο βαθμό. Όμως, ένα δημόσιο σύστημα υγείας δεν μπορεί να μην έχει ως βάση την πρωτοβάθμια φροντίδα και περίθαλψη, που – και μέσα στην πανδημία – θα συνέβαλε στην αποσυμφόρηση των νοσοκομείων αλλά και στην έγκαιρη φροντίδα ασθενών, πριν φτάσουν σε κρίσιμη κατάσταση και χρειαστεί να μπουν στο νοσοκομείο και να διασωληνωθούν.
Ενώ η σύγχυση και η αντιπαράθεση μεταξύ των κομμάτων και μέσα στην κοινωνία μεγαλώνουν και οι αναφορές στους ανθρώπους της πρώτης γραμμής είναι πλέον ένα κερασάκι στην τούρτα της κομματικής αντιπαράθεσης, θα πρέπει να επικεντρώσουμε σε προτάσεις που προσφέρουν πραγματικά λύσεις. Η κρίση ήταν μια ευκαιρία για συνεννόηση στα βασικά που έχουν σχέση με την υγεία και την ίδια τη ζωή – οι πολιτικές διαφωνίες υπάρχουν, αυτό δεν σημαίνει ότι μέσα σε μια τόσο σοβαρή πολλαπλή κρίση δεν υπήρχε χώρος για συναινέσεις, όχι μόνο μεταξύ των κομμάτων αλλά και με την κοινωνία των πολιτών και τους φορείς, μέσα όμως από ουσιαστικό διάλογο. Χάθηκε η ευκαιρία που δόθηκε στην αρχή της κρίσης, θα έλεγα πρώτα με ευθύνη της κυβέρνησης που θέλησε να καρπωθεί αποκλειστικά το θετικό αποτέλεσμα από το έγκαιρο lockdown και την συνεργασία των πολιτών.
Πρέπει να δούμε άμεσα, μαθαίνοντας από τα λάθη και τα προβλήματα αλλά και τα καλά παραδείγματα, πώς θα αναδιοργανωθεί το Εθνικό Σύστημα Υγείας σε μια νέα (κοινοτική και περιφερειακή) βάση, με κέντρο την πρωτοβάθμια φροντίδα. Η σύσταση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας προς τις κυβερνήσεις είναι να διαθέτουν το 1% του ΑΕΠ τους για την πρωτοβάθμια φροντίδα, ώστε να υπάρξει βελτίωση ως προς τον στόχο «Υγεία για Όλους/ες». Για την Ελλάδα αυτό θα σήμαινε να διατίθενται ετησίως τουλάχιστον 1,6 – 1,7 δις ευρώ για την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας. Αυτό θα πρέπει να ληφθεί υπόψη στο Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, πολύ περισσότερο που ένας από τους βασικούς άξονές του (πρέπει να) αφορά την οργάνωση ενός αποτελεσματικού συστήματος πρόληψης, διατήρησης και φροντίδας της υγείας. Η Ελλάδα δαπανά συγκριτικά ελάχιστους πόρους για προληπτική φροντίδα, μόλις 20 ΕΥΡΩ ανά άτομο (έναντι 89 ΕΥΡΩ που είναι ο μέσος όρος της ΕΕ) ή 1,3 % των δαπανών υγείας, ποσοστό που την κατατάσσει, μαζί με την Κύπρο και τη Σλοβακία, μεταξύ των τελευταίων τριών κρατών μελών της ΕΕ (πηγή: Προφίλ Υγείας Ελλάδας 2019). Αυτή η κατάταξη μεταξύ των τελευταίων πρέπει να προβληματίσει κυβέρνηση, αξιωματική αντιπολίτευση και άλλα κόμματα που συμμετείχαν σε κυβερνήσεις τα τελευταία 20 χρόνια.
Βέβαια, οι δαπάνες πρέπει να παράγουν αποτέλεσμα και να είναι προσανατολισμένες στις πιθανά διαφορετικές ανάγκες των πολιτών σε κάθε γωνιά της χώρας, και αυτό σημαίνει ένα νέο σύστημα υγείας που κατ΄ αρχάς διαμορφώνεται από την περιφέρεια προς το κέντρο, ανάλογα με τις ανάγκες κάθε περιοχής, και όχι ανάποδα, από τα γραφεία ενός υπουργείου, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι ιδιαιτερότητες και οι ανάγκες κάθε περιοχής.
Η τεχνολογία βοηθάει στην ανάπτυξη ενός παρόμοιου μοντέλου, αλλά η τεχνολογία από μόνη της δεν επαρκεί. Χρειάζεται κοινωνική καινοτομία, η συμμετοχή των πολιτών και της κοινωνίας των πολιτών, της αυτοδιοίκησης και των ανθρώπων των υπηρεσιών υγείας για να σχεδιάσουμε συμμετοχικά την Στρατηγική και τις δομές της Υγείας για τον 21ο αιώνα, με δεδομένο ότι είμαστε μπροστά στις επόμενες υγειονομικές προκλήσεις λόγω οικολογικής και κλιματικής κατάρρευσης.
*Ο Νίκος Χρυσόγελος είναι πρώην ευρωβουλευτή Πράσινων/EFA.