ΙΩΑΝΝΗΣ-ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΧΑΛΚΙΑΣ*
10.05.2021 • 07:49
Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), στα 70 χρόνια λειτουργίας της, συνέβαλε στην ουσιαστική προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη χώρα μας και στον εκσυγχρονισμό και εκδημοκρατισμό πολλών αναχρονιστικών θεσμών, σε θέματα παιδείας, θρησκευτικής ελευθερίας, διακρίσεων, ισότητας, οικογενειακού δικαίου, προστασίας της ιδιοκτησίας κ.λπ. Για την εκτέλεση και τη συμμόρφωση προς τις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), αναθεωρήθηκαν ή προστέθηκαν ερμηνευτικές δηλώσεις σε συνταγματικές διατάξεις στις αναθεωρήσεις του 2001, 2008 και 2019, τροποποιήθηκαν νόμοι, ενώ μεταβλήθηκαν και η διοικητική πρακτική και η νομολογία των ανωτάτων δικαστηρίων μας σε αντίστοιχα ζητήματα.
Η διασφάλιση της αποτελεσματικής άσκησης των δικαιωμάτων του ανθρώπου, που επιβάλλει η ΕΣΔΑ, απαιτεί διαρκή προσπάθεια. Εφόσον υπάρχει σύγκρουση δικαιωμάτων, η κρατική εξουσία οφείλει πάντα να προχωρά σε στάθμιση και να δρα με βάση την αρχή της αναλογικότητας, για να επιβάλει τους απολύτως αναγκαίους περιορισμούς. Στη χώρα μας, η ανθεκτικότητα της δημοκρατίας μας, δοκιμάστηκε από τη σφοδρή υπερδεκαετή οικονομική κρίση, τις μαζικές προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές και ήδη, την πανδημία. Σε αυτές τις συνθήκες οξύτατων κρίσεων, αναζητείται η «χρυσή» ισορροπία, ώστε, από τη μια να προστατεύονται τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα και από την άλλη, να προστατεύονται η εθνική και δημόσια ασφάλεια, η δημόσια υγεία, η κοινωνική ειρήνη και να επιτυγχάνονται σκοποί δημοσίου συμφέροντος.
Προφανώς η προστασία κάποιων δικαιωμάτων δεν ήταν πάντα αποτελεσματική. Η αφοριστική αντίληψη, όμως, ότι η Ελλάδα καταπατά συστηματικά τα ανθρώπινα δικαιώματα, είναι εσφαλμένη. Η Ελλάδα έχει ορισμένα δομικά προβλήματα που οδηγούν σε επαναλαμβανόμενες καταδίκες της από το ΕΔΔΑ. Τα πιο βασικά είναι η αργή απονομή της Δικαιοσύνης και η μη ύπαρξη αποτελεσματικών εθνικών ένδικων μέσων, κυρίως στο θέμα των συνθηκών κράτησης στις φυλακές και στα κέντρα υποδοχής αλλοδαπών. Μεμονωμένες περιπτώσεις παραβιάσεων έχουμε και στην προστασία της ιδιοκτησίας, κυρίως σε θέματα άρσης ρυμοτομικών βαρών και απαλλοτριώσεων και στο δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης (άρθρα 3, 6, 10, 13 ΕΣΔΑ και 1 ΠΠΠ).
Υπάρχει η στρεβλή αντίληψη ότι κατά της Ελλάδας ασκούνται χιλιάδες προσφυγές, εκδίδονται χιλιάδες καταδικαστικές αποφάσεις, υπάρχουν εκατοντάδες ανεκτέλεστες αποφάσεις και ότι πληρώνουμε ως αποζημίωση πολλά εκατομμύρια κάθε χρόνο. Ο σχετικός πίνακας διαψεύδει την εικόνα αυτή και αντίθετα δείχνει μια σαφή βελτίωση σε όλους τους επιμέρους δείκτες.
• Από το 1991 μέχρι 1-1-2021, ασκήθηκαν κατά της Ελλάδας 8.968 προσφυγές και εκδόθηκαν 935 καταδικαστικές αποφάσεις του ΕΔΔΑ, (ποσοστό 10%), από τις οποίες οι 542 αφορούσαν τον εύλογο χρόνο διάρκειας της δίκης, οι 121 τις συνθήκες κράτησης και διαβίωσης φυλακισμένων και αλλοδαπών και οι 84 την προστασία της ιδιοκτησίας.
• Οι μισές από τις προσφυγές που ασκήθηκαν το 2018-2020 αφορούσαν τις συνθήκες κράτησης στις φυλακές.
• Το 2020 οι καταδικαστικές αποφάσεις ήταν 18 και οι ανεκτέλεστες αποφάσεις 120 με προοπτική άμεσης μείωσης.
• Τα 3/4 των αποζημιώσεων καταβάλλονται σε φυλακισμένους που προσφεύγουν κατευθείαν στο ΕΔΔΑ διαμαρτυρόμενοι για τις συνθήκες κράτησης στις φυλακές, χωρίς να εξαντλούν τα εσωτερικά ένδικα μέσα, επειδή ακριβώς δεν έχουμε θεσπίσει ένα εθνικό ένδικο μέσο για να το ασκούν όσοι κρατούμενοι θεωρούν ότι παραβιάζονται τα δικαιώματά τους.
Στα ασφαλιστικά μέτρα «παραδόξως» χειροτέρεψε η θέση της Ελλάδας το 2020 και είναι πρώτη με 95 υποθέσεις, δεύτερο το Αζερμπαϊτζάν με 53, τρίτη η Ρωσία με 36, ενώ κατά της Ιταλίας εκδόθηκαν τέσσερις αποφάσεις ασφαλιστικών μέτρων και κατά της Τουρκίας… μόνο δύο! Απορρίφθηκαν 225 αιτήσεις κατά της Τουρκίας, 64 αιτήσεις κατά της Ελλάδας και 49 κατά της Ιταλίας…
Το Νομικό Συμβούλιο του Κράτους (ΝΣΚ), το οποίο έχει θεσμικά κεντρικό ρόλο, τόσο κατά την εκδίκαση των ελληνικών υποθέσεων ενώπιον του ΕΔΔΑ, όσο και κατά το στάδιο εκτέλεσης και συμμόρφωσης προς τις «καταδικαστικές» αποφάσεις, ιδίως την τελευταία τριετία, έχει κάνει μια συντονισμένη προσπάθεια για την καλυτέρευση της εικόνας της Ελλάδας. Ενισχύθηκε σημαντικά ο Σχηματισμός του ΝΣΚ που ασχολείται με την ΕΣΔΑ, δημιουργήθηκε Γραφείο Εκτέλεσης Αποφάσεων ΕΔΔΑ και συνεργάστηκε στενά με την αντίστοιχη «Μόνιμη Επιτροπή της Βουλής». Τα αποτελέσματα της προσπάθειας αυτής φαίνονται με τη σαφή βελτίωση των αριθμητικών δεδομένων προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Αν θέλουμε, όμως, να έχουμε μια νέα εποχή στη σχέση ΕΣΔΑ – Ελλάδας, πρέπει να γίνουν τρία απλά πράγματα:
1. Ψήφιση του σχεδίου διατάξεων εναρμόνισης της νομοθεσίας μας με την ΕΣΔΑ και τη νομολογία του ΕΔΔΑ που κατέθεσε το ΝΣΚ στη «Μόνιμη επιτροπή της Βουλής για την παρακολούθηση της εκτέλεσης των αποφάσεων του ΕΔΔΑ», έγινε αποδεκτό από όλα τα κόμματα και κατατέθηκε από τους βουλευτές ως πρόταση νόμου στη Βουλή τον Ιούλιο του 2020. Στο σχέδιο αυτό προβλέπεται και η θέσπιση εθνικού ένδικου μέσου για τις συνθήκες κράτησης στις φυλακές (άρθρο 12). Η ψήφισή του θα έχει ως αποτέλεσμα τον επαναπατρισμό πολλών υποθέσεων και την αισθητή μείωση των προσφυγών, των καταδικαστικών αποφάσεων, των αποζημιώσεων και των ανεκτέλεστων αποφάσεων του ΕΔΔΑ. Απτό παράδειγμα της αποτελεσματικότητας τέτοιων μέσων είναι ότι το 2015 αρχειοθετήθηκαν 387 υποθέσεις, μετά την ψήφιση των διατάξεων για τον εύλογο χρόνο διάρκειας της δίκης (ν. 4055/12 και 4239/14).
2. Διαρκή εναρμόνιση της νομολογίας των ανωτάτων δικαστηρίων προς τη νομολογία του ΕΔΔΑ. Οι δικαστές μας θα πρέπει να ερμηνεύουν τις εθνικές διατάξεις και υπό το φως της Σύμβασης και της νομολογίας του ΕΔΔΑ. Σημαντικό εργαλείο προς την κατεύθυνση αυτή αποτελεί και η πρόβλεψη του 16ου Πρωτοκόλλου για την υποβολή αίτησης από τα ανώτατα δικαστήρια για έκδοση «γνωμοδοτήσεων» από το ΕΔΔΑ.
3. Απλούστευση των εθνικών μηχανισμών για τη γρήγορη και αποτελεσματική συμμόρφωση προς τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ. Δηλαδή, κατάργηση συναρμοδιοτήτων, άμεση εφαρμογή ατομικών και γενικών μέτρων συμμόρφωσης, μη υπολογισμό πολιτικού κόστους. Δείτε πώς έδρασε η Γαλλία: Στις 30.01.2020, δημοσιεύθηκε η απόφαση «J. M. B. κατά Γαλλίας» για την έλλειψη αποτελεσματικού ένδικου μέσου για τις συνθήκες κράτησης στις φυλακές. Ο γαλλικός Αρειος Πάγος έκρινε ότι δεν απαιτείται νομοθετική πρόβλεψη, ενώ το Συνταγματικό Συμβούλιο τα αντίθετα. Καταρτίστηκε νομοσχέδιο, έγινε δεκτό από τη Γερουσία και στις 19.03.2021 η διάταξη ψηφίστηκε από τη Βουλή.
* Ο κ. Ιωάννης-Κωνσταντίνος Χαλκιάς είναι πρόεδρος του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους.