Τις προάλλες είχα βάρδια σε γενική εφημερία νευρολογικών περιστατικών. Βοήθεια ζήτησαν λιγότεροι από τους μισούς ασθενείς σε σχέση με την περίοδο πριν από την πανδημία. Αυτή η μείωση αναζήτησης νοσοκομειακής βοήθειας έχει παρατηρηθεί, καταγραφεί και αναλυθεί σε μελέτες από την αρχή της πανδημίας και είναι αξιοσημείωτη, επειδή οι συνήθεις νευρολογικές παθήσεις δεν μειώθηκαν στη διάρκειά της (όπως και όλες οι ιατρικές παθήσεις). Το αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια π.χ. εξακολουθούν να συμβαίνουν, οι ημικρανικές και επιληπτικές κρίσεις επίσης, όπως και οι άλλες επείγουσες νευρολογικές διαταραχές οι οποίες δεν έχουν αλλάξει επιδημιολογικά χαρακτηριστικά. Συμβαίνουν. Επιμένουν. Είναι εκεί. Είναι εδώ. Απλά, οι ασθενείς που τις υφίστανται δεν αναζητούν νοσοκομειακή φροντίδα, παρότι αυτή απαιτείται, ειδικά για τα αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια που η θεραπεία μπορεί να γίνει μόνο μέσα σε 3-4 ώρες από την έναρξη των συμπτωμάτων. Σχετικές επιστημονικές μελέτες από την Ελλάδα και το ΕΚΠΑ συγκεκριμένα έχουν δημοσιευθεί για το θέμα αυτό σε έγκριτα διεθνή περιοδικά. Στην προκειμένη εφημερία μου ωστόσο, το νεότερο αξιοσημείωτο ήταν οι αιτιάσεις αυτών των αριθμητικά περιορισμένων εξωτερικών ασθενών. Σχεδόν οι μισοί (41% των συνολικά εξετασθέντων) ήρθαν στην εφημερία επειδή βίωσαν διάφορα υποκειμενικά νευρολογικά συμπτώματα έπειτα από εμβολιασμό κατά της COVID-19. Σε κανέναν δεν διαπιστώθηκε αντικειμενική σημειολογία ή άλλος λόγος εισαγωγής στο νοσοκομείο.
Ο σκοπός αυτής της επικοινωνίας επομένως είναι η ανάλυση αυτών των συμπτωμάτων που παρατηρήθηκαν μετά τον αντι-COVID-19 εμβολιασμό. Αποτελεί αντικείμενο πληροφόρησης των πολιτών αυτή η ανάλυση; Ναι, κυρίως και κατ’ εξοχήν, πέραν της επιστημονικής. Για τη δεύτερη ανάλυση εκπονείται ειδική ιατρική μελέτη και θα ανακοινωθεί στον οικείο Τύπο ακολουθώντας τη συνήθη επιστημονική διαδικασία έγκρισης. Η παρούσα άμεση και επείγουσα επικοινωνία στοχεύει στην ενημέρωση του κοινού, όλων των πολιτών επομένως, ειδικά των υποψήφιων προς εμβολιασμό.
Ποια είναι η παθολογία, ποιος είναι ο μηχανισμός που δημιούργησε αυτά τα υποκειμενικά συμπτώματα, μουδιάσματα ως επί το πλείστον στα άκρα των συμπολιτών μας;
Βαθιά στον εγκέφαλό μας υπάρχει ένα σύστημα επικοινωνίας νευρώνων που επιβλέπουν τις συμπεριφορές της απόλαυσης και της ηδονής. Το σύστημα αυτό ονομάζεται «σύστημα ανταμοιβής» και είναι μέρος ενός μεγαλύτερου συστήματος διασυνδέσεων του εγκεφάλου που ονομάζεται «μεταιχμιακό σύστημα». Το μεταιχμιακό σύστημα είναι εκείνο που καθορίζει επακριβώς την προσωπικότητά μας, εκείνο που έχει το ονοματεπώνυμό μας. Μόνο το δικό μας. Αποτελεί τη νευρωνική και εγκεφαλική μας ταυτότητα. Εποπτεύει – περιέχει τον λόγο μας, όλες τις μνήμες – εμπειρίες και τα συναισθήματά μας. Ελλιμενίζει τις ιδέες και τις αξίες μας. Σε αυτό το μεταιχμιακό σύστημα εδρεύει επίσης ένα άλλο υπο-σύστημα, στον αντίποδα του συστήματος ανταμοιβής, που εποπτεύει σκοτεινότερες συμπεριφορές, οι οποίες σχετίζονται με φόβο, αστυνόμευση πληροφοριών και καχυποψία. Και τα δύο αυτά συστήματα είναι αναπόσπαστα τμήματα του μεταιχμιακού μας συστήματος, με απαραίτητη για την επιβίωσή μας τελεονομία. Το ένα στοχεύει στη διαιώνιση της ζωής και στην ευζωία και το άλλο στη διατήρηση της ζωής και στην ασφάλεια. Φυσιολογικές λειτουργίες και συμπεριφορές και οι δύο.
Αυτά τα δύο συστήματα διαδραματίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στις ιατρικές θεραπείες που παίρνουμε. Το ένα δημιουργεί τη θετική προσδοκία ότι η προσφερόμενη θεραπεία θα μας βοηθήσει και το άλλο ότι η προσφερόμενη θεραπεία θα μας βλάψει περισσότερο. Η θετική προσδοκία ονομάζεται placebo και η αρνητική nocebo. Στη σύγχρονη ιατρική για να εγκριθεί ένα φάρμακο για τη θεραπεία μιας πάθησης, πρέπει να έχει αποτελεσματικότητα πολύ μεγαλύτερη από εκείνη του εικονικού φαρμάκου (placebo). Στις κλινικές μελέτες για τα νέα φάρμακα, όμως, παρατηρήσαμε ότι και οι ασθενείς που παίρνουν το εικονικό φάρμακο, το placebo, εμφανίζουν ανεπιθύμητες δράσεις και μάλιστα ακριβώς εκείνες που το πραγματικό φάρμακο προκαλεί. Αυτές οι ανεπιθύμητες δράσεις ονομάζονται nocebo αντιδράσεις και σχετίζονται με την αρνητική προσδοκία ότι η θεραπεία μπορεί να βλάψει τους συμμετέχοντες στη μελέτη ασθενείς. Εποπτεύονται από το «αστυνομικό σύστημα» του εγκεφάλου. Τόσο το placebo, που αντίστοιχα εποπτεύεται από το σύστημα ανταμοιβής, όσο και το nocebo είναι πολύ έντονα φαινόμενα στην ιατρική και καθορίζουν σημαντικά την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια μιας θεραπείας. Πολλοί παράγοντες διαμορφώνουν το placebo όσο και το nocebo, επειδή πολλοί παράγοντες επηρεάζουν τα συστήματα ανταμοιβής και αστυνόμευσης στον εγκέφαλό μας. Οποιαδήποτε προηγούμενη εμπειρία του ασθενούς που σχετίζεται με αρρώστια ή θεραπεία, το κύρος και η εμφάνιση του ιατρού, το περιβάλλον του ιατρείου – νοσοκομείου, η σχέση ιατρού – ασθενούς, το κόστος και η εμφάνιση της συσκευασίας του φαρμάκου, και φυσικά πληροφορίες από το Διαδίκτυο, τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, τον Τύπο και την τηλεόραση…
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο έχει διαμορφωθεί λοιπόν μια δραματική μαζική nocebo συμπεριφορά, που παρακινεί τους αρνητές εμβολιασμού και ενεργοποιεί ανεπιθύμητες δράσεις μετά τον εμβολιασμό. Είναι πολύ δύσκολο να επηρεαστεί πλέον αυτή η αρνητική προσδοκία για τον αντι-COVID-19 εμβολιασμό, αφού τόσο επίμονα και συστηματικά το κοινό έχει τροφοδοτηθεί με αρνητικές πληροφορίες, όσο ποτέ άλλοτε στην ιατρική ιστορία. Δημιουργήθηκε έτσι αυτή η ασφυκτική μαζική φοβική κατάσταση στους συμπολίτες μας, οι οποίοι δεν μπορούν να απαλλαγούν από τον έναν ή τον άλλο φόβο, αυτόν της αρρώστιας και εκείνον του εμβολιασμού. Και ο στιγματισμός της άρνησης επιπρόσθετα. Σαν το ξηρό φατνίο σε ένα δύσοσμο στόμα.
Ξαναείδα πρόσφατα μία από τις αγαπημένες μου ταινίες, «Αμφιβολίες» (Doubts), του Τζον Σάνλεϊ, με τους Μέριλ Στριπ και Φίλιπ Χόφμαν. Σ’ ένα από τα καταπληκτικά κηρύγματά του, ο πάστορας που υποδυόταν ο Φίλιπ Χόφμαν αναφέρθηκε στον καταστρεπτικό ρόλο της φήμης. Ζήτησε από την εξομολογούμενη που κατέθετε το αμάρτημα της ψευδούς φήμης, να επιστρέψει αμέσως στο σπίτι της και γρήγορα να πάρει ένα μαξιλάρι και αμέσως να βγει στο μπαλκόνι της και διαμιάς να το σκίσει. Κι αφού το κάνει αυτό να επιστρέψει στο αββαείο. Το έκανε. Επέστρεψε. «Και τι είδες;» τη ρώτησε ο πάστορας; «Είδα τα πούπουλα του μαξιλαριού να απλώνονται στον άνεμο», απάντησε εκείνη. Εξω από την εκκλησία όπου γινόταν το κήρυγμα χιόνιζε στο μεταξύ και ο σκηνοθέτης μετέφερε την κάμερά του στον εξωτερικό χώρο, δείχνοντας τις αμέτρητες νιφάδες χιονιού που γέμισαν την οθόνη και έμπαιναν σε κάθε χαραμάδα του δρόμου, στα παράθυρα, στους φράχτες… «Ωραία», είπε ο πάστορας. «Τώρα θέλω να επιστρέψεις στο σπίτι σου και να μαζέψεις όλα τα πούπουλα του μαξιλαριού!». «Μα δεν μπορώ», είπε εκείνη, «δεν είναι δυνατόν, έχουν σκορπιστεί». Ο πάστορας την κοίταξε επιτιμητικά. «Ε, αυτό λοιπόν είναι η φήμη! Ενα κακό που δεν μπορείς να διορθώσεις!». Και χιόνιζε έξω, και οι νιφάδες πήγαιναν παντού, παντού, παντού… Τις κυνηγούσαν τα παιδιά με ανοιχτά στόματα…
* Ο κ. Δήμος-Δημήτριος Μητσικώστας είναι καθηγητής Νευρολογίας, ΕΚΠΑ.