Στο κέντρο του Μονάχου, μια γοτθικού ρυθμού εκκλησία θυμίζει σήμερα, διακόσια χρόνια μετά, μια σχετικά άγνωστη πτυχή της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Ηταν ο τόπος άσκησης των λατρευτικών καθηκόντων παιδιών των αγωνιστών του ’21 που ο φιλέλληνας βασιλιάς Λουδοβίκος Α΄, πατέρας του Οθωνα, έφερε στη Βαυαρία για να σπουδάσουν, ώστε επιστρέφοντας να στελεχώσουν το εν τη γενέσει νεόκοπο ελληνικό κράτος, και τους χάρισε και δικό τους ναό για να εκκλησιάζονται. Ακόμα και σήμερα σε αυτόν τον ιερό ναό του Σωτήρος (Σαλβατόρ Κίρχε) οι χιλιάδες Ελληνες του Μονάχου συνεχίζουν να τελούν τις θρησκευτικές τελετές τους.
Μερικά χιλιόμετρα παρακάτω, στο παλιό νεκροταφείο Alter Suedlicher Friedfof της πόλης, η επιγραφή σ’ έναν από τους διαβρωμένους από τον χρόνο μαρμάρινους τάφους πληροφορεί στην ελληνική γλώσσα ότι «ενθάδε κείται Λεωνίδας έκτονος Ανδρούτσου υιός Οδυσσέως, προ ήβης αποθανών εν Μονάχω…» Είναι το άλλο σημείο αναφοράς, σήμερα, στα βλαστάρια επαναστατών του ’21 που φοίτησαν με βασιλικές υποτροφίες στη φιλόξενη Βαυαρία, για να συνεχίσουν πίσω στην πατρίδα το έργο των πατεράδων τους, στην ειρηνική οικοδόμηση της ελεύθερης Ελλάδας. Επέστρεψαν όλα, γύρω στα πενήντα, ως νομικοί, στρατιωτικοί, γεωπόνοι, άλλοι με σπουδές στη φιλοσοφία, πλην ενός, του γιου του Οδυσσέα Ανδρούτσου, που δεν πρόλαβε καν να μορφωθεί, καθώς έπεσε θύμα της πανδημίας της χολέρας. Αναπαύεται έκτοτε και επί δύο αιώνες στο Μόναχο, έχοντας «γείτονα» ένα άλλο βαρύ όνομα της Επανάστασης, τον Ηλία Κατσάκο Μαυρομιχάλη, υπασπιστή του Οθωνα, που πέθανε και αυτός από χολέρα, και κάπου έξω από το Μόναχο (άγνωστο σε ποιο σημείο, μιας και έχει καταστραφεί) τον αντισυνταγματάρχη Αντώνη Μιαούλη, δευτερότοκο γιο του Ανδρέα Μιαούλη, επίσης υπασπιστή του Οθωνα, που και αυτός «πήγε» από χολέρα. Οπως σημειώνεται στην ταφόπετρα, ο Λεωνίδας Ανδρούτσος «πέθανε προ της ήβης (σ.σ. εφηβείας), σε ηλικία δώδεκα χρονών, στις 5 Δεκεμβρίου του 1836, από χολέρα» και ο βασιλιάς Λουδοβίκος, που φέρεται να εκτιμούσε ιδιαίτερα τον πάτερα του, του έφτιαξε έναν από τους καλύτερους τάφους της εποχής.
Ο μικρός Λεωνίδας, ορφανός, μιας και ο πατέρας του είχε δολοφονηθεί από Ελληνες αντιπάλους του στην Ακρόπολη, είχε φθάσει στο Μόναχο στις 7 Απριλίου 1834, με την πρώτη αποστολή παιδιών επιφανών οπλαρχηγών, μετά την ενθρόνιση του Οθωνα. Οπως λέει στην «Κ» ο Αλέξανδρος Ρολφ Μπόνσιεκ, που ερεύνησε το θέμα στο πλαίσιο διπλωματικής εργασίας υπό την εποπτεία της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ, «οι πρώτοι είκοσι τέσσερις Ελληνες μετέβησαν στο Μόναχο κατόπιν προσκλήσεως του Λουδοβίκου Α΄ συνοδεία του Ελληνα ιερωμένου και πρώην εκπαιδευτικού στο ορφανοτροφείο της Αίγινας, αρχιμανδρίτη Καλλίνικου Καμπάνη, ως τέκνα των αγωνιστών της Επανάστασης του 1821, και στις 22 Ιουλίου του 1836 κατέφθασαν στην πόλη ακόμα 30 Ελληνόπουλα για να φοιτήσουν».
Μεταξύ των ονομάτων που έφερε στο φως η έρευνά του ήταν, πλην του Λεωνίδα Ανδρούτσου, εκείνα των Γεωργίου και Δημητρίου Μπότσαρη, Γεωργίου Καραϊσκάκη, Αθανασίου Μιαούλη, Δημητρίου Μαυροκορδάτου, Λεωνίδα Χρυσανθόπουλου, Ιωάννη Δεληγιάννη, Φίλιππου Ιωάννου, Πολύβιου Καλημέρη, Περικλή Καλογερόπουλου, Θρασύβουλου Κωνσταντέλη, Κοτζιά, Κριεζή, Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, Αριστείδη Ρέντη, Ξενοφώντα Ρώτα, Βλάσιου Βαλτινού, Αλέξανδρου Βενιζέλου και ενός κοριτσιού από τη Χίο ονόματι Κατερίνα Απάλυρα. Σύμφωνα με τον κ. Μπόνσιεκ, τα παιδιά, ηλικίας 8-16 χρόνων, σπούδασαν αρχικά στο Ελληνικό Λύκειο και στη συνέχεια στο Ιδιωτικό Εκπαιδευτήριο (Πανεπιστήμιο) που είχε ιδρύσει το 1826 ο Λουδοβίκος αποκλειστικά για Ελληνες, με υποτροφίες της βαυαρικής κυβέρνησης αλλά και του Οθωνα. «Για το Λύκειο οι Ελληνες (Λουδοβίκος) πλήρωναν 856,36 δραχμές και για το Πανεπιστήμιο (Οθων) 1.032 δραχμές και κυρίως σπούδαζαν νομικά, φιλοσοφία, γεωπονία και σε στρατιωτικές ακαδημίες».
Ελληνες κατέφευγαν για σπουδές στο Μόναχο από την υπόδουλη Ελλάδα όπως και μετά την Επανάσταση, αλλά ο βασιλιάς Λουδοβίκος έτρεφε ιδιαίτερη αγάπη για τα παιδιά των επαναστατών οπλαρχηγών και είχε μεγάλη αδυναμία στον Λεωνίδα Ανδρούτσο, ο οποίος είχε γεννηθεί το 1824 στη σπηλιά της Βελίτσας, γνωστή ως «Μαύρη Τρύπα του Παρνασσού» και έμεινε ορφανός σε ηλικία ενός έτους. «Είμαι βλαστάρι ανθηρό, από άνδρες αρίστους βγαλμένο, οι οποίοι, αντί για καλά, οδυνηρά έπαθαν. Τον παππού μου τον κυνήγησε και τον σκότωσε ο τύραννος όχι με τη δύναμη αλλά με δόλο, φαρμάκι δίδοντάς του ολέθριο. Τον πατέρα μου τον αδάμαστο στους πολέμους, μοχθηροί τον γκρέμισαν από πύργο ψηλό. Η μητέρα μου, που σε μια σπηλιά με γέννησε του Παρνασσού, κλαίει εδώ και τον δωδεκαετή κατεστραμμένο», «αυτοσυστήνεται» στην πλάκα του τάφου.
Με την έλευση του Οθωνα το 1833 στην Ελλάδα, ο Λουδοβίκος παρενέβη και έθεσε υπό την προστασία του τον μικρό Ανδρούτσο, ο οποίος στάλθηκε στη Βαυαρία και εγκαταστάθηκε στο παλάτι του βαυαρικού οίκου. Εκεί τον βρήκε και τον σκότωσε η χολέρα, με τον Λουδοβίκο να τον κηδεύει με τιμές. Πλάι του, στο αιώνιο ταξίδι, ο μικρός Ανδρούτσος έχει τον Ηλία Μαυρομιχάλη, του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, συνταγματάρχη, γενναίο πολεμιστή, που ο βασιλιάς Οθωνας όρισε υπασπιστή του.
Εχει ενδιαφέρον το πώς βρέθηκε στο Μόναχο ο Μαυρομιχάλης, που δεν πήγε για σπουδές αλλά για να… παντρέψει τον Οθωνα. Τον Απρίλιο του 1836 ο βασιλιάς της Ελλάδας ταξίδεψε στη Γερμανία για να νυμφευθεί την Αμαλία και μαζί του πήρε δύο υπασπιστές του, τον Ηλία Μαυρομιχάλη και τον Αντώνιο Μιαούλη, δευτερότοκο γιο του θρυλικού ναυάρχου Ανδρέα Μιαούλη. Η χολέρα, που θέριζε την εποχή εκείνη την Κεντρική Ευρώπη, χτύπησε και τους δύο Ελληνες αξιωματικούς. Ο τάφος του Μαυρομιχάλη ήταν ένα λαμπρό μνημείο το οποίο ανήγειρε ο Λουδοβίκος, ενώ ο Μιαούλης ενταφιάστηκε στο νεκροταφείο της κωμόπολης Ούφενχαϊμ, 70 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Νυρεμβέργης.
Συγκίνηση και θρήνος
Ο θάνατος του Μαυρομιχάλη προκάλεσε βαθιά συγκίνηση στη Βαυαρία. Εμπνευσμένος από την ανδρεία, τη λεβεντιά και τον αδόκητο χαμό του, ο Γερμανός ποιητής Μίχαελ φον Γιούνγκ τού έγραψε ειδικό θρήνο, ενώ η «Γενική Εφημερίδα» του Αουκσμπουργκ περιέγραφε την επομένη (7 Νοεμβρίου του 1836) τις τελευταίες στιγμές του Ελληνα αξιωματικού: «Υποτιμών την κατάστασίν του ελοιδώρει τους φίλους που τον συνεβούλευαν ή τον εμάλωναν. Ετσι ανεπτύχθη το κακόν εις τον ισχυρόν οργανισμόν του και είχε σφοδρότατον εμετόν με δυνατούς πόνους, οι οποίοι, παρά τας ιατρικάς βοηθείας και την δύναμιν του οργανισμού του, του έφεραν εντός 16 ωρών τον θάνατον, τον οποίον αντιμετώπισε με αταραξίαν ήρωος. Εκοινώνησε από τον Ελληνα ιερέα με συγκίνησιν και ευλάβειαν της αγίας μεταλήψεως και δύο ώρας προ του θανάτου του, όταν τον είδεν εις το δωμάτιόν του με το Ευαγγέλιον, του είπε ζωηρά: “Δεήσου υπέρ εμού· γεροντάκι. Για με δεν υπάρχει πλέον ελπίς. Ανοιξέ μου την πύλην της ευσπλαχνίας”. Περί την 10ην ώραν η αντίστασις της ισχυράς του φύσεως εκάμφθη τελείως και εκοιμήθη ήρεμα περιβαλλόμενος από κλαίοντας συμπατριώτας και Γερμανούς φίλους. Ο εξαφνικός θάνατός του μέσα εις το παλάτι, εμπρός εις τα μάτια των δύο μοναρχών και ολίγας εβδομάδας προ των επικειμένων γάμων του βασιλέως του, όστις τον υπερηγάπα, έκαμε παντού οδυνηράν εντύπωσιν. Σήμερα το απόγευμα εις τας 3 θα κηδευθή με τιμάς στρατιωτικάς κατά τα ελληνικά εκκλησιαστικά έθιμα. Ας είναι ελαφρά η γη του νέου και ευγενούς ήρωος, όστις μη ευρών τον θάνατον εις τους αγώνας του πατρίου εδάφους, ήτο πεπρωμένον να πέση από χολέραν εις την ξένην, αλλά πλησίον όμως του βασιλέως του, τιμημένος με το πένθος του και με το πένθος όλων όσοι τον εγνώρισαν».
Με τιμές και παρασημοφορημένο κήδεψε ο βασιλιάς Λουδοβίκος και τον Μιαούλη, και μάλιστα το κρεβάτι στο οποίο άφησε την τελευταία του πνοή πωλήθηκε αργότερα σε δημοπρασία!
«Ξέρω πόσο αγάπησε ο Οθωνας την Ελλάδα και τους Ελληνες»
Μια δήλωση του τότε Προέδρου της Δημοκρατίας Κωστή Στεφανόπουλου, αναρτημένη σε περίοπτη θέση στο μουσείο «Οθωνας Βασιλιάς της Ελλάδας», που λειτουργεί στην κωμόπολη Οτομπρουν, λίγα χιλιόμετρα έξω από το Μόναχο, είναι ίσως το πιο επίσημο ελληνικό «ευχαριστώ» προς τους Βαυαρούς για τον φιλελληνισμό τους κατά την Ελληνική Επανάσταση. «…Δεν ξέρω πόσο πολύ αγάπησαν ή δεν αγάπησαν οι Ελληνες τον Οθωνα. Ξέρω πολύ καλά πόσο αγάπησε ο Οθωνας την Ελλάδα και τους Ελληνες. Εγινε ο πιο Ελληνας, ο εκφραστής των ελληνικών πόθων, ο εκφραστής της μεγάλης εθνικής ιδέας για την απελευθέρωση και των άλλων υπόδουλων μερών της πατρίδας. (…) Το βέβαιον είναι ότι ανασυγκρότησε ένα κράτος από το μηδέν, από την ανυπαρξία, μπόρεσε να φτιάξει μια διοίκηση, Δικαιοσύνη, έναν τακτικό στρατό, να οργανώσει το κράτος και να δώσει την πρώτη ώθηση στις λειτουργίες του. Και όλα αυτά υπό την προστασία πάντοτε του πατρός του βασιλέως Λουδοβίκου, που ποτέ δεν έπαψε να ενδιαφέρεται και να αγαπάει την Ελλάδα», είχε πει κατά την επίσκεψή του στο μουσείο το 1999 ο Κωστής Στεφανόπουλος, υπερβαίνοντας τους συνήθεις αρνητικούς συνειρμούς, που ταυτίζουν τη βαυαροκρατία με την ξενοκρατία και την υπεροψία. Η Ελληνική Επανάσταση του ’21 προκάλεσε συγκίνηση σε όλη την Ευρώπη, αλλά στη Βαυαρία το φιλελληνικό αίσθημα εμφανίστηκε στην πιο προωθημένη μορφή του. Και αν στη Γαλλία, στην Αγγλία, στις ΗΠΑ αυτό το αίσθημα ανάβλυσε από τον κόσμο του πνεύματος και της διανόησης κυρίως, στη Βαυαρία εκπορευόταν απευθείας από τον βασιλιά και δεν υπαγορευόταν από βλέψεις και σκοπιμότητες. Η Γερμανία δεν είχε εμφανιστεί ακόμα στον ευρωπαϊκή χάρτη ως ενιαία δύναμη (η ενοποίηση των κρατιδίων θα επιτευχθεί το 1871) για να διεκδικήσει τη γεωπολιτική αλλά και οικονομική ηγεμονία της Ευρώπης. Δεν διεκδικούσε, επομένως, ακόμα ρόλο στις εξελίξεις, που καθορίζονταν από την Αγγλία, τη Γαλλία, τη Ρωσία και την ασθμαίνουσα Αυστροουγγαρία.
Ηταν η λατρεία, την οποία κληροδότησε και στον γιο του, του βασιλιά Λουδοβίκου για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό το «καύσιμο» του φιλελληνισμού των Βαυαρών, που κρατάει ακόμα και σήμερα. Εβλεπε στην Επανάσταση του ’21 την επιστροφή της αρχαίας Ελλάδας και γι’ αυτό βοήθησε ποικιλοτρόπως, ενώ γέμισε το Μόναχο με κτίρια ιωνικού, δωρικού και κορινθιακού ρυθμού.
Με αφορμή τα εκατόν πενήντα χρόνια από τον θάνατο του Οθωνα, το 2017, η «Κ» πραγματοποίησε ένα οδοιπορικό καταγραφής των φιλελληνικών αποτυπωμάτων στη σημερινή Βαυαρία. Την αύρα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού συναντάει κανείς σε κάθε του βήμα στο κέντρο του Μονάχου, όπου δεν υπάρχει δημόσιο κτίριο της εποχής του Λουδοβίκου χωρίς «σφραγίδα» της αρχαιοελληνικής αρχιτεκτονικής. Και γι’ αυτό οι Βαυαροί αποκαλούν την πρωτεύουσά τους με υπερηφάνεια, ακόμα και σήμερα, «Αθήνα του Ιζαρ», του ποταμού δηλαδή που διαρρέει την πόλη. Στην κατακόμβη με τις σαρκοφάγους στο υπόγειο του επιβλητικού ναού Τεατινερκίρχε, στο ιστορικό κέντρο του Μονάχου, αναπαύονται ο Οθωνας, η Αμαλία αλλά και ο Λουδοβίκος. Στη Βασιλική πλατεία, στο ιστορικό κέντρο του Μονάχου, τα Προπύλαια, ένα από τα πιο επισκέψιμα μνημεία της πόλης, είναι αφιερωμένα στην Ελληνική Επανάσταση και φέρουν στα ελληνικά τα ονόματα οπλαρχηγών της, όπως και ανάγλυφες παραστάσεις από πολεμικές σκηνές στην αρχαία Ελλάδα. Σε περίοπτη θέση, μια απεικόνιση –τι άλλο– του διχασμού των Ελλήνων (και) στην Επανάσταση, με τη θεά Αθηνά ανάμεσά τους να προσπαθεί να τους συμφιλιώσει. Δίπλα ακριβώς υπάρχει η Γλυπτοθήκη, όπου σε μια ολόκληρη αίθουσά της φιλοξενεί εκατοντάδες αρχαία ελληνικά αγάλματα. Μπροστά στο βαυαρικό κοινοβούλιο δεσπόζει μπρούτζινο τεράστιο άγαλμα της θεάς Αθηνάς, ανδριάντες των Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Πυθαγόρα και άλλων Ελλήνων φιλοσόφων κοσμούν την είσοδο του κτιρίου της Βιβλιοθήκης Επιστημών. Τον Πήγασο έχει ως προμετωπίδα της η Οπερα, μέχρι και στο φημισμένο Oktoberfest υπάρχει περιστύλιο φτιαγμένο από λιωμένο σίδερο των κανονιών των πλοίων του οθωμανικού στόλου που βύθισαν οι σύμμαχοι στο Ναυαρίνο το 1827.
Ισως το πιο σημαντικό: Η φιλελληνική αύρα της εποχής του Οθωνα και του Λουδοβίκου μοιάζει να μην έχει διαλυθεί από τις καρδιές των ανθρώπων ακόμα και σήμερα στη Βαυαρία. Και είναι αυτός ο βαθιά ριζωμένος στην κοινωνία φιλελληνισμός που λειτούργησε ως ασπίδα προστασίας σε τερατώδη πράγματα που γράφτηκαν και ακούστηκαν κατά τη δύσκολη περίοδο της οικονομικής κρίσης και των μνημονίων εναντίον των Ελλήνων.
Ο τότε δήμαρχος του Μονάχου, Κρίστιαν Ούντε, ύψωσε, πρώτος αυτός, τη φωνή του αξιώνοντας δημόσια «περισσότερο σεβασμό στους Ελληνες». Ο δούκας Φραγκίσκος, τελευταίος εν ζωή απόγονος του βαυαρικού βασιλικού οίκου, απηύθυνε δημόσιο κάλεσμα να μην σταλούν δώρα για τα ογδοηκοστά γενέθλιά του, αλλά τα χρήματα να διατεθούν υπέρ των φτωχών πολυτέκνων στην Ελλάδα. Συγκεντρώθηκε το ποσό των 400.000 ευρώ και μέσω της Αρχιεπισκοπής Αθηνών έφθασαν στον προορισμό τους.
«Εξακολουθεί να έχει βαθιές ρίζες εδώ ο φιλελληνισμός και πρέπει να χτίσουμε πάνω σε αυτόν», είχε πει στην «Κ» ο πρόεδρος της Ελληνικής Ακαδημίας Μονάχου, Σταύρος Κωνσταντινίδης.