Η πιο θανατηφόρα από τις 14 μαχαιριές ήταν στην τραχηλική της χώρα – τον Ιανουάριο, όταν τη δολοφόνησε ο σύντροφός της, η Βασιλική Ζ. έγινε το πρώτο θύμα γυναικοκτονίας στην Ελλάδα για το 2021. Ακολούθησε η Κωνσταντίνα Τσάπα τον Απρίλιο – δολοφόνος της ίδιας και του αδελφού της ο εν διαστάσει σύζυγός της. Τον Μάιο, ο Μπάμπης Αναγνωστόπουλος σκότωσε τη σύζυγό του, Καρολάιν Κράουτς. Τον Ιούνιο, ο πρώην σύζυγος της Ελένης Α. τη σκότωσε εν ψυχρώ έξω από το σπίτι της. Την προηγούμενη εβδομάδα, η Γαρυφαλλιά δολοφονήθηκε από τον σύντροφό της κατά τη διάρκεια των διακοπών τους στη Φολέγανδρο. Οι πέντε γυναικοκτονίες των τελευταίων επτά μηνών έχουν προκαλέσει την οργή μιας ολόκληρης χώρας. Πέρα από την οργή, όμως, αντηχεί ένα «γιατί» και ένα «τέρμα».
Σχετικά με τις αιτίες –σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων, γυναικοκτονίες ορίζονται οι «δολοφονίες γυναικών και κοριτσιών εξαιτίας του φύλου τους, οι οποίες διαπράττονται ή γίνονται ανεκτές τόσο από ιδιώτες όσο και από δημόσιους φορείς»– πολλοί θεωρούν ως προφανή την πατριαρχία. «Είμαστε μια βαθιά σεξιστική και πατριαρχική κοινωνία», λέει στην «Κ» η Αννα Βουγιούκα, κοινωνική επιστήμονας και εμπειρογνώμονας σε θέματα φύλου στο Κέντρο Γυναικείων Μελετών και Ερευνών Διοτίμα. «Πατριαρχία σημαίνει έλεγχος, σημαίνει δεν παίρνω “όχι”», αναφέρει, λέγοντας πως ειδικά αν οι γυναίκες αποφασίσουν πως θέλουν να φύγουν από τους πατριάρχες, η βία κλιμακώνεται. «Παραδοσιακά, σίγουρα είναι πρόβλημα της υποτίμησης της γυναίκας, συμπτώματα μιας πατριαρχικής παράδοσης», δηλώνει στην «Κ» η Αννα Λάζου, επίκουρη καθηγήτρια Φιλοσοφικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. «Οι γυναίκες που δολοφονούνται επειδή είναι γυναίκες, δολοφονούνται συντριπτικά από άντρες, η πλειονότητα από συντρόφους και συζύγους, πρώην και νυν», τονίζει η κ. Βουγιούκα.
Η ανισότητα, η έμφυλη βία, οι γυναικοκτονίες δεν είναι φαινόμενα καινούργια. Στην Ελλάδα, το 2018, 3.815 ενήλικες γυναίκες ήταν θύματα ενδοοικογενειακής βίας. Το 2019, 4.171. Δεκατρείς γυναικοκτονίες καταγράφηκαν το 2018, οκτώ το 2019, δέκα το 2020 – όλες αφορούσαν μόνο περιπτώσεις δολοφονίας εκ προθέσεως σε πλαίσιο ενδοσυντροφικών ή ενδοοικογενειακών σχέσεων. Γιατί μας νοιάζει τώρα περισσότερο; Τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας, και άρα η πιθανότητα να δολοφονηθεί μια γυναίκα, έχουν αυξηθεί παγκοσμίως επί πανδημίας. «Ο βίαιος μισογυνισμός έχει ανθίσει στη σκιά της πανδημίας», τόνισε τον προηγούμενο μήνα ο γενικός γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών, Αντόνιο Γκουτέρες, συμπληρώνοντας πως η έμφυλη βία είναι μια «παράλληλη και εξίσου φρικώδης πανδημία» που απειλεί τον μισό παγκόσμιο πληθυσμό.
Στην Ελλάδα φαίνεται τώρα να υπάρχει μεγαλύτερη ορατότητα και ευαισθητοποίηση και λιγότερη ανοχή μετά το κύμα αποκαλύψεων που ξεκίνησε η Σοφία Μπεκατώρου και ώθησε εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες γυναίκες και άντρες να μιλήσουν για τη βία, σεξουαλική και μη, που έχουν υποστεί. «Εχουμε αντανακλαστικά πολύ πιο ευαίσθητα σε αυτές τις ειδήσεις», αναφέρει η κ. Λάζου, σχετικά με την κάλυψη που λαμβάνουν οι γυναικοκτονίες στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, συμπληρώνοντας πως τα κοινωνικά δίκτυα επηρεάζουν μάλλον θετικά, καθώς βοηθούν στην έκταση της κάλυψης και στη συζήτηση περί αιτιών και πρόληψης. Η αυξημένη ορατότητα της έμφυλης βίας έχει κάνει ακόμα πιο επιτακτική την ανάγκη για αλληλοϋποστήριξη, κάτι που υπογραμμίζει πληθώρα φεμινιστικών ομάδων. «Η νέα γενιά γυναικών, κοριτσιών έχουν πάρει τη σκυτάλη», τονίζει η κ. Βουγιούκα, φέρνοντας ως παράδειγμα την άμεση κινητοποίηση της σερβιτόρας στην Ηλιούπολη. Οσον αφορά τη νομοθέτηση των γυναικοκτονιών, η κ. Βουγιούκα λέει πως θα βοηθήσει. «Υπάρχει μια γενικευμένη αποδοχή της απαξίωσης της ζωής των γυναικών», δηλώνει στην «Κ», συμπληρώνοντας πως ο όρος πολιτικοποιεί ένα πολύ σημαντικό φαινόμενο. «Φέρνει στην ορατότητα κάτι που ήταν αόρατο – ότι οι γυναίκες δολοφονούνται λόγω του φύλου τους».
Σακελλαροπούλου: Προληπτικές παρεμβάσεις
Την παρέμβαση της Προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου προκάλεσε το στυγερό έγκλημα στη Φολέγανδρο με θύμα μία γυναίκα. Τριαντάχρονος ομολόγησε ότι την Παρασκευή σκότωσε την 26χρονη Γαρυφαλλιά Ψαράκου, με την οποία διατηρούσε ερωτικό δεσμό. Η κ. Σακελλαροπούλου ζητεί «έγκαιρες προληπτικές παρεμβάσεις, στην οικογένεια, στο σχολείο, καθώς και στους χώρους εργασίας, για να εξαλειφθούν τα στερεότυπα που πηγάζουν από την ανισότητα των φύλων και που δημιουργούν συλλογική ανεκτικότητα απέναντι σε πράξεις ηθικά και ποινικά κολάσιμες, όπως τα πρόσφατα περιστατικά έμφυλης βίας και γυναικοκτονίας». Η Πρόεδρος συνεχίζει λέγοντας πως τα περιστατικά αυτά «γεννούν σοβαρές ανησυχίες για την έκταση των φαινομένων αυτών στη χώρα μας». Δήλωση, μέσω Twitter, έκανε για το θέμα και ο Αλέξης Τσίπρας: «Μάλλον κάτι δεν πάει καλά στην κοινωνία μας. Οσο βαθύτερα το συνειδητοποιήσουμε, τόσο περισσότερο θα φροντίσουμε να μεγαλώσουμε τους γιους μας με τρόπο που να σέβονται και να εκτιμούν κάθε γυναίκα».
ΑΠΟΨΕΙΣ – ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΜΑ ΓΡΑΦΟΥΝ
Πρόληψη μέσω της παιδείας
Της ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ ΖΑΡΑΦΩΝΙΤΟΥ*
Η εμφάνιση ή αναβίωση εκφάνσεων βίας αντανακλά γενικότερη κρίση που κλονίζει την κοινωνία συνολικά αλλά θίγει περισσότερο τα πιο ευάλωτα μέλη της. Μιλώντας για τα εγκλήματα κατά των γυναικών θα πρέπει να επισημανθεί ότι δεν ισοκατανέμονται ούτε στον χώρο ούτε στον χρόνο και διαφοροποιούνται ανάλογα με το κίνητρο και το πλαίσιο εκδήλωσής τους. Σημαντική παράμετρο στις διαστάσεις του φαινομένου αποτελεί η θέση της γυναίκας, η ισοτιμία της και τα δικαιώματά της σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο. Στο πλαίσιο αυτό, η θυματοποίηση των γυναικών συναρτάται –πλην της ψυχικής– τόσο με σωματική όσο και με σεξουαλική κακοποίηση, ενώ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που καταλήγουν σε ανθρωποκτονία. Το 1976, οι Diana Russell και Nicole Van de Ven, συγγραφείς του βιβλίου «Crimes Against Women: Proceedings of the International Tribunal», καθιέρωσαν έναν νέο όρο, τη «γυναικοκτονία», ο οποίος –σύμφωνα με τη Russel– αναφέρεται σε δολοφονίες γυναικών από άνδρες επειδή είναι γυναίκες. Ο όρος έχει τύχει ευρείας χρήσης πρόσφατα και όχι πάντα δόκιμης, εφόσον δεν αφορά κάθε περίπτωση ανθρωποκτονίας με θύμα γυναίκα, αλλά μόνο όταν το κίνητρο αναδεικνύει έμφυλη διάσταση. Πέραν όμως της ερμηνείας του νεολογισμού αυτού, τίθενται ενίοτε και ζητήματα σχετικά με την ανάγκη ακόμη και νομοθετικών αλλαγών, όπως συχνά συμβαίνει έπειτα από ειδεχθή εγκλήματα. Ωστόσο, παρόμοιες μεταρρυθμίσεις πρέπει να εντάσσονται αφενός σε μια σφαιρική και ορθολογική αντεγκληματική πολιτική και αφετέρου να προοικονομούν την ουσιαστική συνεισφορά τους στην πρόληψη και αντιμετώπιση του φαινομένου. Δεδομένου ότι η ποινική αντιμετώπιση της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως επισύρει ισόβια κάθειρξη, που αποτελεί τη βαρύτερη ποινή, δεν προκύπτει ανάγκη περαιτέρω αυστηροποίησης. Επιπροσθέτως, όποτε ο ποινικός νομοθέτης προβλέπει ειδική διάκριση στην ανθρωποκτονία (βλ. παιδοκτονία), η προβλεπόμενη ποινή είναι επιεικέστερη. Eτσι, δεν θα προσέθετε τίποτα η αναφορά στο φύλο του θύματος. Αντίθετα, ενδεχόμενη αντικατάσταση του όρου «ανθρωποκτονία» με τον όρο «γυναικοκτονία» περιλαμβάνει δυσμενή διάκριση για τα δικαιώματα της γυναίκας. Aρα, η μόνη ουσιαστική ανάγκη είναι η πρόληψη μέσω της παιδείας και σε αυτήν θα πρέπει να εστιάσουμε.
* Η κ. Χριστίνα Ζαραφωνίτου είναι καθηγήτρια Εγκληματολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Το νομοθετικό πλαίσιο μπορεί να εμπλουτισθεί
Του ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΙΟΥΠΗ*
Πρόσφατες υποθέσεις έφεραν στο προσκήνιο τον όρο «γυναικοκτονία». Κοινό στοιχείο τους ήταν ότι το θύμα ήταν γυναίκα και ο καθ’ ομολογίαν δράστης άνδρας, που είχε προσωπική σχέση με το θύμα. Η αγανάκτηση για τη βίαιη αφαίρεση μιας ανθρώπινης ζωής οδήγησε στον χαρακτηρισμό αυτών των εγκλημάτων από αρκετούς ως γυναικοκτονιών. Πρόκειται για όρο που χρησιμοποιείται μεν διεθνώς, κυρίως από ακτιβιστές και ορισμένους κοινωνικούς επιστήμονες, αλλά είναι άγνωστος στην ποινική μας νομοθεσία.Κεντρική αντίληψη της ποινικής μας νομοθεσίας είναι η προστασία της ανθρώπινης ζωής χωρίς διάκριση σε σχέση με την ταυτότητα του δράστη ή του θύματος. Αυτή αποτυπώνεται και στο πλαίσιο της προβλεπόμενης ποινής (ισόβια κάθειρξη ή πρόσκαιρη κάθειρξη τουλάχιστον δέκα ετών), το οποίο, κατά τη γνώμη μου, σχετικοποιήθηκε αδικαιολόγητα με τον νέο Ποινικό Κώδικα, που προέβλεψε διαζευκτικά και την ποινή της κάθειρξης τουλάχιστον δέκα ετών για την ανθρωποκτονία που τελείται σε ήρεμη ψυχική κατάσταση.Βέβαια, η ποινή στον δράστη μιας ορισμένης ανθρωποκτονίας με δόλο θα επιβληθεί τελικά από το δικαστήριο με βάση ειδικότερα κριτήρια που ο νομοθέτης έχει θεσπίσει και σχετίζονται, μεταξύ άλλων, με την προσωπικότητα του δράστη, τις συνθήκες τέλεσης του εγκλήματος, τα χαρακτηριστικά του θύματος.Η συζήτηση για την πληρέστερη νομική προστασία των ευάλωτων θυμάτων έχει πραγματικό νόημα μόνο όταν αναφέρεται σε όλες αυτές τις ομάδες, στις οποίες περιλαμβάνονται οπωσδήποτε οι ανήλικοι, οι υπερήλικες, οι ψυχικά ασθενείς, θύματα εμπορίας ανθρώπων. Στην κατεύθυνση αυτή, κινούνται οι οδηγίες της Ε.Ε. όπως έχουν ενσωματωθεί στην ελληνική νομοθεσία, καθώς και η κατοχύρωση των δικαιωμάτων του παθόντος ως διαδίκου, που παρίσταται προς υποστήριξη της κατηγορίας, σύμφωνα με τον Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Το νομοθετικό αυτό πλαίσιο μπορεί να εμπλουτισθεί. Ακόμη, οι δομές κοινωνικής υποστήριξης και οι εκπαιδευτικές δομές θα πρέπει να ενισχυθούν, καθώς μπορούν ενίοτε να αποτρέψουν ή να μειώσουν τέτοιες αξιόποινες συμπεριφορές.Η ανθρωποκτονία με δόλο θα παραμείνει πάντως τμήμα της κοινωνικής μας πραγματικότητας, που θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ποινικά ως αυτό που είναι: στέρηση του ύψιστου εννόμου αγαθού, της ζωής.
* Ο κ. Δημήτριος Κιούπης είναι αναπλ. καθηγητής Ποινικού Δικαίου και Δικονομίας στη Νομική Αθηνών.
Ενα έγκλημα ή μια λέξη της μόδας;
Του ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΠΕΡΙΒΟΛΑΡΗ*
Η δολοφονία της Γαρυφαλλιάς Ψαράκου τροφοδότησε εκ νέου τη συζήτηση για τη γυναικοκτονία ως μια ξεχωριστή μορφή ανθρωποκτονίας με βάση το κίνητρο του φερομένου ως θύτη και ειδικότερα λόγω του φύλου του θύματος ως αιτίας ανάπτυξης αρνητικών αισθημάτων του θύτη γι’ αυτό. Ο θύτης μπορεί να είναι ερωτικά συνδεδεμένος με το θύμα ή να επιθυμεί μια τέτοια σύνδεση, πλην, όμως, αυτή δεν επιτυγχάνεται ή τερματίζεται ή διαταράσσεται και ο θύτης προκαλεί ή αποπειράται να προκαλέσει ζημιά στη γυναίκα. Ο όρος απέκτησε αυτό το περιεχόμενο το 1976, όταν η συγγραφέας και ακτιβίστρια Νταϊάνα Ράσελ τον καθόρισε για να καταδείξει ότι στο πλαίσιο της έμφυλης βίας και των εντεύθεν διακρίσεων εις βάρος των γυναικών είναι δυνατή η δολοφονία μιας γυναίκας λόγω του φύλου της. Παρά τις αναμφίβολες κατακτήσεις σε νομικό επίπεδο υπέρ της ισότητας των φύλων στη χώρα μας, εντούτοις παραμένει βαθιά ριζωμένη σε σημαντικό κομμάτι του πληθυσμού μια υποτιμητική αντίληψη για τη γυναίκα. Αυτή η αντίληψη εκφράζεται με ποικίλους τρόπους, όπως με πρόσφατα εγκλήματα σε Φολέγανδρο και Γλυκά Νερά. Αρκεί μια ματιά σε δελτία ειδήσεων για να φανεί η τάση. Εξω από τον κόσμο των ΜΜΕ δεν σπανίζει το φαινόμενο επίρριψης ευθυνών στη γυναίκα για εγκλήματα εις βάρος της. Η τυποποίηση της γυναικοκτονίας ως ξεχωριστής μορφής εγκλήματος θα δώσει ένα καθοριστικό πλήγμα σε πεπαλαιωμένες και απαράδεκτες αντιλήψεις εις βάρος των γυναικών και επιπλέον θα αναγκάσει τα κράτη να αναλάβουν ιδίως την υποχρέωση για την ενημέρωση των πολιτών και την εκπαίδευση των Αρχών, ώστε να υπάρχει η δυνατότητα προσδιορισμού του εν λόγω εγκλήματος. Οι σχετικές κατευθυντήριες γραμμές έχουν ήδη δοθεί από την κυρωθείσα από την Ελλάδα σύμβαση της Κωνσταντινουπόλεως (ν. 4531/2018) και απομένει από τις Αρχές της χώρας μας να τις εφαρμόσουν. Ετσι, ο όρος αυτός δεν αποτελεί κάποιον μοδάτο νεωτερισμό επινοημένο από εχθρικές προς τους άνδρες φεμινίστριες ή ένα έγκλημα που υποτιμά τη γυναικεία φύση, όπως συχνά έχει υποστηριχθεί, αλλά μια αναγκαιότητα στο πλαίσιο της αέναης αναπροσαρμογής του δικαίου, ώστε αυτό να περιλαμβάνει και νέες μορφές εγκλημάτων, οι οποίες προκύπτουν μέσα από τη μελέτη κοινωνικών συμπεριφορών και την εντεύθεν υποχρέωση των κρατών να διασφαλίζουν την ομαλότερη δυνατή κοινωνική συμβίωση.
* Ο κ. Παναγιώτης Περιβολάρης είναι δικηγόρος.