Ηταν μια άσκηση ρουτίνας. Θα δοκίμαζαν το σύστημα πυρασφάλειας στο νέο τους κτίριο και η Νίλε Λάουβος θα επέβλεπε την εκκένωση. Γνώριζε ακριβώς πότε θα ηχούσε ο συναγερμός. Δύο λεπτά νωρίτερα είχε ήδη φορέσει το παλτό της και περίμενε πλάι στην έξοδο κινδύνου. Δεν υπήρχε κάποιο στοιχείο αιφνιδιασμού. Στο άκουσμα της σειρήνας, όμως, πανικοβλήθηκε. Προσπαθούσε μάταια να ανοίξει την πόρτα που είχε μπλοκάρει και το μυαλό της ταξίδευε πίσω στον χρόνο, στην ημέρα της έκρηξης. Μετρούσε μήνες αϋπνίας έκτοτε, αλλά ποτέ δεν είχε καταρρεύσει. Αρκούσε ένας ήχος.
Στις 22 Ιουλίου 2011 ο Νορβηγός ακροδεξιός τρομοκράτης Αντερς Μπρέιβικ πυροδότησε μια βόμβα σε κυβερνητικό συγκρότημα κτιρίων στο Οσλο, σκοτώνοντας οκτώ ανθρώπους. Λίγες ώρες αργότερα μετέβη στη θερινή κατασκήνωση της Νεολαίας του Εργατικού Κόμματος στο νησί Ουτόγια για να ολοκληρώσει το αποτρόπαιο σχέδιό του. Δολοφόνησε 69 ανθρώπους και τραυμάτισε με τα πυρά του δεκάδες άλλους. Τα περισσότερα θύματά του ήταν έφηβοι.
Εμπόλεμη ζώνη
Η Λάουβος εργαζόταν ως σύμβουλος στο υπουργείο Παιδείας και εκείνη την ημέρα βρισκόταν κοντά στο σημείο της έκρηξης στο Οσλο. Θυμάται αρχικά να μουδιάζει από τον εκκωφαντικό κρότο και έπειτα να ψάχνει δίοδο διαφυγής μαζί με μια συνάδελφό της. Φθάνοντας στην έξοδο φοβόταν μήπως παραμόνευε κάποιος οπλισμένος τρομοκράτης. Δεν είχε απομείνει προσωπικό ασφαλείας στο κτίριο, ούτε μπορούσε η ίδια να τρέξει. Σκεφτόταν ότι θα ήταν εύκολος στόχος. Ενας άνδρας την προσπέρασε βιαστικά και η ίδια περίμενε μήπως ακούσει κάποιον πυροβολισμό. Ακολούθησε ένας ακόμη άνδρας. Κανένας πυροβολισμός. Θεώρησε ότι θα ήταν ασφαλής. Το σκηνικό που αντίκρισε μόλις βγήκε έξω θύμιζε εμπόλεμη ζώνη.
Δέκα χρόνια μετά, εκείνη η ημέρα την ακολουθεί ακόμη. Συναγερμοί και άλλοι έντονοι ήχοι, ο κρότος των πυροτεχνημάτων, η μυρωδιά της σκόνης, μπορεί να πυροδοτήσουν έντονο άγχος ή να επαναφέρουν επώδυνες εικόνες. «Το τραύμα είναι μέρος των αποσκευών που κουβαλάω πλέον στη ζωή μου», λέει η Λάουβος.
Προκλητικός και αμετανόητος
Ο Μπρέιβικ καταδικάστηκε για τα εγκλήματά του σε κάθειρξη 21 ετών, τη μεγαλύτερη δυνατή ποινή που προβλέπεται από τον νορβηγικό ποινικό κώδικα. Προκλητικός και αμετανόητος μέχρι και σήμερα, δεν έχει κρύψει την εθνικοσοσιαλιστική ιδεολογία του, χαιρετούσε ναζιστικά στο δικαστήριο και τόνισε ότι οι πράξεις του στρέφονταν εναντίον της πολυπολιτισμικής νορβηγικής κοινωνίας. Με αφορμή τη συμπλήρωση μιας δεκαετίας από αυτές τις τρομοκρατικές επιθέσεις, η «Κ» αναψηλαφά το αποτύπωμά τους στους επιζήσαντες. Πώς μια χώρα επιχειρεί να κρατήσει ζωντανή τη μνήμη και παράλληλα να διδάξει τις νέες γενιές όταν, παρά το πρώτο σοκ των πράξεων του Μπρέιβικ, επί δέκα χρόνια η ακροδεξιά ρητορική καλλιεργείται ολόγυρά της και σε άλλα ευρωπαϊκά εδάφη;
Την άνοιξη του 2012 ο Νορβηγός δημοσιογράφος και συγγραφέας Στίαν Μπρούμαρκ έγραψε ένα βιβλίο ανασυνθέτοντας τα γεγονότα της 22ας Ιουλίου. Τώρα ετοιμάζει νέο βιβλίο εστιασμένο στους επιζήσαντες. Μιλάει ξανά με ανθρώπους που είχε συναντήσει τότε για να διαπιστώσει πώς πορεύονται σήμερα.
«Κάνουν αναδρομές στο παρελθόν, παγώνουν εάν ακούσουν δυνατές φωνές ή τρομοκρατούνται εάν βρέχει, γιατί εκείνη την ημέρα έβρεχε. Μπορεί κάποιοι να δουν τα κύματα στη θάλασσα και ξαφνικά αυτά να πάρουν στα μάτια τους τη μορφή μιας σορού μέσα στο νερό», λέει στην «Κ». «Κάποιοι άνθρωποι δεν μπορούν να λειτουργήσουν στην καθημερινή ζωή τους, ειδικά ορισμένοι γονείς που έχασαν τα παιδιά τους. Το ίδιο συμβαίνει και με άλλους γονείς, των οποίων τα παιδιά μπορεί να γλίτωσαν, όμως ένιωσαν εκείνες τις ώρες τόσο αβοήθητοι, γιατί δεν γνώριζαν τι συνέβαινε στην Ουτόγια και ποιος είχε επιβιώσει».
Ο Μπρούμαρκ λέει ότι για ένα έτος είχε λειτουργήσει ένα εθνικό πρόγραμμα υποστήριξης των θυμάτων. Επισημαίνει, πάντως, ότι κατά τον πρώτο χρόνο μετά τις επιθέσεις δεν ήταν δυνατό να εμφανιστούν ακόμη, σε πλήρη έκταση, οι επιπτώσεις στην ψυχική υγεία.
Αναζητώντας βοήθεια
«Υπήρχε ακόμη η αδρεναλίνη, είχαν μόλις επιβιώσει από τις επιθέσεις, διεξαγόταν η δίκη και όλα αυτά αποσπούσαν την προσοχή τους από τον θρήνο ή από την αντιμετώπιση των προσωπικών τους ζητημάτων», λέει. «Το 2013 πλέον αρκετοί προσπάθησαν να αναζητήσουν βοήθεια και ίσως ορισμένοι να μην έλαβαν επαρκή υποστήριξη, να μίλησαν σε διαφορετικούς ειδικούς και να παραιτήθηκαν από την προσπάθεια».
Μετά την έκρηξη η Λάουβος είχε τη δυνατότητα να εξεταστεί ιατρικά, όπως και άλλοι συνάδελφοί της, για προβλήματα ακοής. Παράλληλα πέρασε και από έλεγχο για μετατραυματική διαταραχή (PTSD). Διαγνώστηκε, αλλά δεν προσπάθησε να το αντιμετωπίσει, τουλάχιστον όχι άμεσα. «Σκεφτόμουν ότι δεν είμαι άρρωστη, δεν το καταλάβαινα. Ζήτησα βοήθεια δύο χρόνια αργότερα. Δούλευα και ανταποκρινόμουν στις απαιτήσεις, το αφεντικό μου ήταν ικανοποιημένο, αλλά εγώ δεν ήμουν ευτυχισμένη. Πλέον όλα με άγχωναν. Η σκέψη μου είχε γίνει τόσο αργή, ήταν επώδυνο να κάνω κάτι απλό», λέει σε τηλεφωνική μας συνομιλία.
Με τη βοήθεια ειδικού ψυχικής υγείας αντιλήφθηκε ότι τα δύο χρόνια που είχαν μεσολαβήσει από τις επιθέσεις ήταν μικρό χρονικό διάστημα για κάποιον που πάσχει από μετατραυματική διαταραχή. Εμαθε περισσότερα για τις αντιδράσεις της απέναντι στο τραύμα και πώς να τις διαχειρίζεται. Δεν είναι κάτι που ξεπερνιέται εύκολα.
Πλέον η Λάουβος εργάζεται για το Κέντρο της 22ας Ιουλίου, μια πρωτοβουλία διατήρησης της μνήμης για τις τρομοκρατικές επιθέσεις. Οπως τονίζει η ίδια, από πέρυσι τα γεγονότα εκείνης της ημέρας περιλαμβάνονται και στη διδακτέα ύλη γυμνασίων και λυκείων της χώρας. Πραγματοποιούνται επισκέψεις σχολείων στην Ουτόγια και άλλες επετειακές εκδηλώσεις αυτές τις ημέρες. «Οι νέοι πλέον δεν έχουν δικές τους αναμνήσεις από τότε και για αυτό η 22α Ιουλίου είναι μέρος όσων θα διδαχθούν», λέει.
Η καθυστερημένη συζήτηση για την ακροδεξιά βία και ο θυμός
Μόλις δύο ημέρες προτού συμπληρωθούν δέκα χρόνια από τις τρομοκρατικές επιθέσεις στη Νορβηγία, την περασμένη Τρίτη, σύμφωνα με δημοσιεύματα ειδησεογραφικών ιστοσελίδων της χώρας, βεβηλώθηκε το μνημείο του Μπέντζαμιν Χέρμανσεν από αγνώστους οι οποίοι έγραψαν με σπρέι το σύνθημα «Ο Μπρέιβικ είχε δίκιο». Ο Χέρμανσεν, Νορβηγός με ρίζες από την Γκάνα, μαχαιρώθηκε μέχρι θανάτου τον Ιανουάριο του 2001 από άτομα που ανήκαν στη νεοναζιστική ομάδα «Boot Boys». Ηταν μόλις 16 ετών.
Τον Μάρτιο του 2019 ο Μπρέντον Χάρισον Τάραντ, εμπνευσμένος από τον Μπρέιβικ όπως έγραψε στο μανιφέστο του, πυροβόλησε και σκότωσε 51 ανθρώπους σε δύο τζαμιά της Νέας Ζηλανδίας. Τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς ακόμη ένας μοναχικός λύκος, ο ακροδεξιός Νορβηγός Φίλιπ Μανσχάους, αφού δολοφόνησε τη γεννημένη στην Κίνα θετή αδελφή του, επιτέθηκε σε ένα τζαμί δυτικά του Οσλο πυροβολώντας κατά των πιστών, χωρίς να προκαλέσει κάποια απώλεια. Συνελήφθη και καταδικάστηκε σε κάθειρξη 21 ετών. Κατά τη δίκη του υποστήριξε ότι ο Μπρέιβικ ήταν το πρότυπό του.
Η Νορβηγίδα δημοσιογράφος και συγγραφέας Οσνε Σέιερσταντ σε άρθρο της στην εφημερίδα New York Times μετά την πολύνεκρη τρομοκρατική επίθεση στη Νέα Ζηλανδία έγραψε ότι σκοπός του Μπρέιβικ ήταν η φήμη. Ηθελε το 1.500 σελίδων μισαλλόδοξο μανιφέστο του να διαβαστεί ευρέως και σκόπευε να το επιτύχει μέσω της δίκης του στο Οσλο. Οπως παρατηρούσε τότε η Σέιερσταντ, ο Μπρέιβικ είχε ήδη αποκτήσει το δικό του κοινό: ομοϊδεάτες σε ακροδεξιές ομάδες συζήτησης στο Διαδίκτυο. «Δεν μπορούμε να επιτρέψουμε στους εαυτούς μας την άγνοια. Για να αντιμετωπίσουμε την τρομοκρατία πρέπει να ερευνήσουμε πώς κάποια άτομα γίνονται τρομοκράτες. Πρέπει να αναλύσουμε και να αποκαλύψουμε τις φασιστικές τους ιδέες και τη βία. Ανθρωποι όπως ο Μπρέιβικ και ο Τάραντ διασπείρουν μύθους και θεωρίες συνωμοσίας σαν να είναι γεγονότα. Χρησιμοποιούν τα όπλα για να ακουστούν», έγραψε η Σέιερσταντ.
Ο Μπρούμαρκ τονίζει ότι πριν από δέκα χρόνια, μόλις κυκλοφόρησε η είδηση για τις επιθέσεις στο Οσλο και στην Ουτόγια, οι πρώτες σκέψεις στράφηκαν προς την Αλ Κάιντα και την ισλαμική τρομοκρατία. «Οταν όμως μάθαμε εκείνη την ημέρα ότι ευθύνεται ένας ξανθός Νορβηγός, ο οποίος είχε μεγαλώσει στα καλύτερα μέρη του Οσλο, το σοκ ήταν μεγάλο», λέει.
Ωστόσο, όπως παρατηρεί ο ίδιος, οι συζητήσεις που ακολούθησαν δεν εστίασαν από την πρώτη στιγμή στο θέμα της ακροδεξιάς ιδεολογίας ή στην αντιμεταναστευτική ατζέντα του κόμματος της Προόδου (το οποίο καταδίκασε μεν τις επιθέσεις, αλλά ο Μπρέιβικ ήταν μέλος του έως το 2006). «Υπήρχε η αίσθηση ότι εάν γινόταν αυτή η κουβέντα από την αρχή, η κοινωνία θα οδηγούνταν σε πόλωση», επισημαίνει. «Το τελευταίο διάστημα αυτό έχει αλλάξει και πλέον έχουμε πραγματικές συζητήσεις για την ακροδεξιά ιδεολογία και βία». Ο τρομοκράτης είχε βάλει στο στόχαστρό του την ανεκτικότητα, τον αντιρατσισμό, τη συνύπαρξη.
Στο ίδιο ζήτημα εστιάζει και η Λάουβος. «Φοβόμασταν να συζητήσουμε για τους εξτρεμιστές γιατί είμαστε τόσο ευγενικοί στη Νορβηγία που πιστεύουμε ότι ο καθένας πρέπει να έχει το δικαίωμα να μιλάει ελεύθερα. Ωστόσο, ορισμένες σκέψεις είναι απαράδεκτες και πρέπει να βρεθεί η διαχωριστική γραμμή, πού μπαίνουν δηλαδή τα όρια ανάμεσα σε μια ανοιχτή συζήτηση και στη διασπορά εξτρεμιστικού λόγου που έχει ως σκοπό να καταστρέψει την κοινωνία».
Η ίδια θυμάται πως ειδικά τον πρώτο χρόνο μετά τις επιθέσεις γινόταν κυρίως λόγος για την αγάπη που θα υπερνικήσει το μίσος. Κατά τη Λάουβος, πολλά θύματα ένιωθαν μέσα σε αυτό το κλίμα ότι δεν τους επιτρεπόταν να νιώσουν θυμό. «Οταν μιλάμε για εξτρεμιστές πρέπει να μιλήσουμε και για τον θυμό. Στη Νορβηγία φοβόμαστε τον θυμό. Κανείς δεν ζήτησε την επιβολή της θανατικής ποινής στον Μπρέιβικ, είμαι και εγώ κατά αυτής της ποινής όπως και η νορβηγική κοινωνία. Κανείς δεν εκδήλωσε θυμό στη διάρκεια της δίκης. Το μόνο ξέσπασμα από την πλευρά των γονέων ήρθε από έναν Ιρανό πρόσφυγα που έχασε την κόρη του και προσπάθησε να πετάξει ένα παπούτσι κατά του Μπρέιβικ. Είναι καλό που δεν έχουμε πολύ θυμό στην κοινωνία μας, αλλά παράλληλα αυτό μας περιορίζει από τη δημόσια συζήτηση που πρέπει να κάνουμε», τονίζει.
Ο Μπρούμαρκ είχε καλύψει δημοσιογραφικά τη δίκη. Θυμάται όπως λέει την ψιλή φωνή του τρομοκράτη όταν μίλησε και τον άκουσαν για πρώτη φορά στο δικαστήριο, την αίσθηση που έδινε ότι είναι «τόσο μικροσκοπικός».