Αγία Σοφία, το χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου

Αγία Σοφία, το χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου

5' 35" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Ολοκληρώθηκαν πρόσφατα οι εργασίες της 44ης συνόδου της Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO υπό τη σκιά της απόφασης για τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας και της Νέας Μονής της Χώρας σε μουσουλμανικά τεμένη.

Από το έτος 2016, η ανάγνωση του Κορανίου εντός της Αγίας Σοφίας και η συγκέντρωση πιστών στον περιβάλλοντα χώρο ήταν ο προπομπός της «άλωσης» του μνημείου.

Παρά τις πολυάριθμες διεθνείς αντιδράσεις, η UNESCO δεν τοποθετήθηκε δημόσια με κάποια δήλωση ή σύσταση, γεγονός που εκτιμήθηκε προφανώς από την τουρκική πλευρά ως σιωπηρή ανοχή.

Μετά την απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου της Τουρκίας (Ιούλιος 2020) και την ανακοίνωση ότι θα μετατραπεί και η Νέα Μονή της Χώρας σε μουσουλμανικό τέμενος, η UNESCO κινητοποιήθηκε με τη δημοσίευση αυστηρών δηλώσεων και την αποστολή εμπειρογνώμονα για τη διενέργεια αυτοψίας στα μνημεία.

Ο εκπρόσωπος της UNESCO συναντήθηκε και με μέλη της Εθνικής Επιτροπής της Τουρκίας για το ICOMOS (μη κυβερνητική οργάνωση, θεσμοθετημένος σύμβουλος της Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς), τα οποία διατύπωσαν επιφυλάξεις για τις μέχρι σήμερα παρεμβάσεις στα μνημεία. Πρότειναν μια ολιστική προσέγγιση με την υιοθέτηση ενός μακροπρόθεσμου σχεδίου για όλη τη ζώνη της Αγίας Σοφίας και της Νέας Μονής της Χώρας. (H εν λόγω επιτροπή δεν κλήθηκε από τις τουρκικές αρχές, αν και ο πρόεδρός της είναι μέλος της επιστημονικής επιτροπής της Τουρκίας για την Αγία Σοφία).

Η έννοια «εξαιρετική οικουμενική αξία», πυρήνας της Σύμβασης Παγκόσμιας Κληρονομιάς, έχει διασαφηνιστεί με τη θέσπιση κριτηρίων και άλλων παραμέτρων (αυθεντικότητα, ακεραιότητα) που πρέπει να πληρούν τα παγκόσμια μνημεία με βάση τον Χάρτη της Βενετίας και άλλα κανονιστικά κείμενα για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Στον ναό της Αγίας Σοφίας, τα παραπετάσματα που καλύπτουν τις ψηφιδωτές παραστάσεις, καθώς και η κάλυψη του παλαιού μαρμάρινου δαπέδου με χαλιά προσευχής θα επηρεάσουν την κατάσταση διατήρησής τους (δεν προηγήθηκε μελέτη για τα μέτρα ελέγχου της σχετικής υγρασίας). Εχουν τοποθετηθεί μακριές σειρές από ράφια για υποδήματα στον εσωνάρθηκα και υφασμάτινα καλύμματα στα νότια υπερώα για την απομόνωση του κεντρικού κλίτους, λόγω της παρουσίας των ψηφιδωτών.

Σύμφωνα με τον Χάρτη της Βενετίας, τα γλυπτικά, ζωγραφικά ή διακοσμητικά στοιχεία θεωρούνται αναπόσπαστα στοιχεία ενός μνημείου (άρθρο 8). Το Κείμενο της Νάρα επίσης διεύρυνε τα χαρακτηριστικά που τεκμηριώνουν την αυθεντικότητα ενός μνημείου (χρήση και λειτουργία, άυλες αξίες).
Οι παρεμβάσεις αυτές προσβάλλουν την οπτική – αισθητική ακεραιότητα, τις ιστορικές και τις άυλες αξίες του μνημείου. Επιπλέον, η μη ελεγχόμενη πρόσβαση καθημερινά στο μνημείο εγκυμονεί πρόσθετους κινδύνους για την προστασία του.

Οι εργασίες στη Νέα Μονή της Χώρας δεν έχουν ολοκληρωθεί, οπότε δεν είναι δυνατή η χρήση της προς το παρόν ως τέμενος. Εχουν ήδη καλυφθεί με πάνελ οι ψηφιδωτές παραστάσεις της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, του Ιησού Χριστού και της Παναγίας Βρεφοκρατούσας.

Ο διάκοσμος του μνημείου αποτελεί την κορυφαία έκφραση της παλαιολόγειας τέχνης. Ο κορυφαίος καθηγητής Αουστερχατ διατύπωσε την άποψη ότι «Το μνημείο είναι ένα τρισδιάστατο έργο τέχνης» και για να αντιληφθεί κάποιος τη σπουδαιότητά του πρέπει να το δει ως σύνολο, ως έργο όπου η αρχιτεκτονική συνυπάρχει με τα ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες.

Πώς θα μπορούσε να αμφισβητήσει κανείς ότι έχει ήδη αλλοιωθεί η εξαιρετική οικουμενική αξία των μνημείων αυτών και ο επισκέπτης θα βλέπει μόνο «ακρωτηριασμένα» παγκόσμια μνημεία;

Η UNESCO δεν εξέτασε ή δεν έχει εξετάσει ακόμα το θέμα ουσίας, που έγκειται στη συμβατότητα της νέας χρήσης με τα κριτήρια και την αιτιολογία βάσει των οποίων τα μνημεία ανακηρύχθηκαν Παγκόσμια Μνημεία: α) Εχουν συμπεριληφθεί στις ιστορικές ζώνες της Κωνσταντινούπολης, ως βυζαντινά μνημεία, με θεσμοθετημένη χρήση ως μουσεία. Η Αγία Σοφία αναγνωρίζεται ως κορυφαία δημιουργία της βυζαντινής ναοδομίας με επιρροές στην ανατολική και δυτική τέχνη, β) τα μνημεία αντικατοπτρίζουν πολλές ιστορικές/πολιτιστικές φάσεις ανά τους αιώνες.

Η αλλαγή της χρήσης σηματοδοτεί την προτεραιότητα μιας φάσης έναντι των άλλων, γεγονός που αντίκειται στο πνεύμα της Σύμβασης, ως προς την οικουμενικότητα της πολιτιστικής κληρονομιάς και υποβαθμίζει τον διαθρησκευτικό και διαπολιτισμικό διάλογο, πρόγραμμα «φάρος» της UNESCO.
Επιπροσθέτως, ο Χάρτης Burra (ICOMOS της Αυστραλίας – 2013) αναφέρει ότι η συντήρηση και η αποκατάσταση ενός μνημείου πρέπει να τεκμηριώνει και να λαμβάνει υπόψη όλες τις πτυχές των πολιτιστικών αξιών, χωρίς αδικαιολόγητη έμφαση σε οποιαδήποτε αξία εις βάρος άλλων (άρθρο 5.1).

Ο οθωμανικός χαρακτήρας της Αγίας Σοφίας έχει τονισθεί με την πρόσφατη ανακατασκευή του Μεντρεσέ (ιεροσπουδαστήριο), που είχε κατεδαφισθεί το 1936 (δεν είναι σαφές πότε χορηγήθηκε άδεια από την UNESCO, μάλλον εκ των υστέρων) με το αιτιολογικό ότι το κτίριο αυτό θα χρησιμοποιείται για τις ανάγκες του μουσείου και θα αντικαταστήσει τις πρόχειρες κατασκευές στον περιβάλλοντα χώρο του. Πρόσφατα όμως ανακοινώθηκε ότι θα στεγαστεί εκεί θεολογική σχολή του Πανεπιστημίου Φατίχ.

Η ανέγερση της ογκώδους αυτής κατασκευής, ΒΔ της Αγίας Σοφίας, προσβάλλει την ακεραιότητά της και αντίκειται στις αρχές του Χάρτη της Βενετίας (η διατήρηση ενός μνημείου συνεπάγεται τη διατήρηση του άμεσου περιβάλλοντός του, στην κλίμακα του). Εχουμε καθήκον να αποκλείσουμε κάθε άλλη προσθήκη και αλλαγή που θα μπορούσε να διαφοροποιήσει τις σχέσεις των όγκων και των χρωμάτων – άρθρο 6).

Η απόφαση της Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO κρίνεται ως «ήπια» (εκφράζει σοβαρή ανησυχία για τον ενδεχόμενο αντίκτυπο της αλλαγής της χρήσης στην εξαιρετική οικουμενική αξία των μνημείων και καλεί την Τουρκία να υποβάλει ενημερωμένη έκθεση για την κατάσταση διατήρησής τους προς εξέταση στην προσεχή σύνοδό της το 2022).

Ερωτήματα προκαλεί η υιοθέτηση της απόφασης αυτής χωρίς συζήτηση ή παρέμβαση μελών της ως erga omnes partes. Σημειωτέον ότι συμμετέχουν στην Επιτροπή χώρες της E.E. και του Συμβουλίου της Ευρώπης, καθώς και άλλες χώρες που «υψώνουν» το λάβαρο της Ορθοδοξίας.

Αντίθετα, η Επιτροπή απέρριψε εισήγηση της UNESCO, ύστερα από πολύωρη συζήτηση, για την εγγραφή της Βενετίας και της Λαχώρης στον κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς σε Κίνδυνο. (Πολλά συμβαλλόμενα μέρη θεωρούν ότι η εγγραφή στον κατάλογο αυτό αποτελεί μομφή για το κράτος όπου βρίσκεται το μνημείο, ενώ η Σύμβαση προβλέπει τον μηχανισμό αυτό ως μοχλό για τη λήψη ενισχυμένων μέσων προστασίας τους).
Θεωρείται σκόπιμο να εξετασθεί η δυνατότητα υλοποίησης των παρακάτω προτάσεων:

1) Σύσταση διεθνούς διεπιστημονικής επιτροπής ad hoc από την UNESCO δεδομένου ότι έχει προταθεί η σύνταξη ενός «Master plan» για τα μνημεία και η Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς κάλεσε την Τουρκία να συμμετάσχει σε διεθνή συνεργασία και διάλογο.

2) Εξέταση από την UNESCO της συμβατότητας της αλλαγής της χρήσης των δύο μνημείων με τα κριτήρια και αιτιολογικό της ανάδειξής τους ως Παγκόσμια Μνημεία.

3) Αποκατάσταση όλων των παρεμβάσεων μέχρι σήμερα που επηρεάζουν την εξαιρετική οικουμενική αξία των μνημείων.

4) Σύγκληση εκτάκτου συνόδου της Επιτροπής Παγκόσμιας Kληρονομιάς (προβλέπεται από τον κανονισμό λειτουργίας της) σε περίπτωση που συνεχισθούν οι μονομερείς ενέργειες της Τουρκίας (υπάρχουν ενδείξεις ότι θα αποσπασθούν κινητά στοιχεία της Αγίας Σοφίας).

H Εθνική Επιτροπή του ICOMOS της Τουρκίας δήλωσε ότι «ο χαρακτήρας της Αγίας Σοφίας, ως αριστούργημα της τέχνης και της αρχιτεκτονικής του 6 μ.Χ. αιώνα, πρέπει να παραμείνει άθικτος, ώστε να συνεχίσει να μας εμπνέει, ως σύμβολο διαθρησκευτικού διαλόγου, φιλίας και παγκόσμιας ειρήνης».
 
* Η κ. Ελένη Μεθοδίου είναι αρχαιολόγος, πρ. αντιπρόεδρος της Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή