Οι επίσημες επιδόσεις της συστημικής αλληλεγγύης στην Ελλάδα είναι απογοητευτικές, με τη χώρα μας να καταλαμβάνει ιδιαίτερα χαμηλή θέση στον εθελοντισμό και στη φιλανθρωπία των πολιτών. Είναι σαφές πως έχουμε δρόμο να διανύσουμε όσον αφορά την αλλαγή σε μια κουλτούρα ενισχυμένης ατομικής ευθύνης και ενεργοποίησης πολιτών στα κοινά.
Ομως κάτι άλλαξε φέτος το καλοκαίρι.
Τουλάχιστον 1.000 εθελοντές βρίσκονταν στους δρόμους κάθε μέρα, με οργανώσεις της πρώτης γραμμής, βοηθώντας ανθρώπους και ζώα μέσα σε καπνούς και ζέστη. Περισσότεροι από 2.600 άνθρωποι δήλωσαν διαθέσιμοι να φιλοξενήσουν ένα πυρόπληκτο ζώο τις πρώτες ημέρες της μεγάλης φωτιάς. Ξυπνούσαμε δεκάδες από αυτούς το ξημέρωμα και άνοιγαν το σπίτι τους σε ένα ζώο που βρισκόταν σε ανάγκη. Συλλέχθηκαν 35.000 υπογραφές σε χρόνο-ρεκόρ για να απαιτήσουν από την πολιτεία να προστατέψει τα δάση μας. Μισό εκατομμύριο ευρώ έχει αποταμιευθεί για τη στήριξη οργανώσεων, ανθρώπων που επλήγησαν και έργων αποκατάστασης.
Δεκάδες επιστημονικές μελέτες, και στην Ελλάδα, έχουν αποδείξει ότι οι κρίσεις κινητοποιούν τους ανθρώπους. Αισθήματα αλληλεγγύης αναπτύσσονται, κοινωνικοί δεσμοί ενισχύονται, άτυπες και τυπικές κοινωφελείς οργανώσεις ενδυναμώνονται, εθελοντές πολλαπλασιάζονται και νέα δίκτυα αλληλοϋποστήριξης δημιουργούνται. Οι συνέπειες ποικίλλουν, διαφοροποιούνται από χώρα σε χώρα και δεν επηρεάζουν όλες τις μορφές αλληλεγγύης στον ίδιο βαθμό και με τον ίδιο τρόπο, αλλά εξαρτώνται από το είδος της κρίσης και την ταυτότητα των οργανώσεων. Για παράδειγμα, οι οικονομικές κρίσεις συνήθως μειώνουν τα έσοδα των ΜΚΟ, αλλά ταυτόχρονα αυξάνουν τον αριθμό των εθελοντών. Οι φυσικές καταστροφές αυξάνουν και τα δύο, αλλά κυρίως τα έσοδα και τους εθελοντές των οργανώσεων που προσφέρουν ανθρωπιστική βοήθεια και ψυχολογική υποστήριξη.
Η μεγάλη καταστροφή της φύσης αυτό το καλοκαίρι έδωσε συγκινητικές διαστάσεις στο κύμα αλληλεγγύης που δημιουργήθηκε, ένα ρεύμα κοινωνικής κινητοποίησης που δεν έχουμε ξαναδεί. Ενδεχομένως η κρίση εντός Αττικής και οι εικόνες καταστροφής live στις οθόνες μας να αποτέλεσαν το έναυσμα για να ενεργοποιηθούμε, να νιώσουμε ότι κάτι πρέπει να κάνουμε οι ίδιοι, όχι κάποιος άλλος για μας.
Σήμερα, αμέσως μετά την κρίση, το μεγάλο στοίχημα είναι να μη χαθεί η ευκαιρία –όπως έχει χαθεί τόσες φορές στο παρελθόν– για τη δημιουργία μιας νέας, πιο δομημένα ενεργής κοινωνίας των πολιτών. Να γίνει η εμπειρία παρακαταθήκη για το μέλλον που θέλουμε να οικοδομήσουμε, στο πλαίσιο μιας κουλτούρας ενεργής κοινωνικής συμμετοχής.
Πρώτον, η πολιτεία οφείλει να αναγνωρίσει τη σημασία της ενεργοποίησης της κοινωνικής αλληλεγγύης, καθώς και του ενεργού ρόλου των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών. Αρκετές οργανώσεις στην κρίση αυτή, όπως και σε τόσες άλλες στο παρελθόν, σήκωσαν δυσανάλογο βάρος και έκαναν, συχνά, τη δουλειά του κράτους – δείτε τη διαχείριση των πυρόπληκτων ζώων. Το κράτος οφείλει να αναγνωρίσει και να πλαισιώσει την κοινωνία των πολιτών, και κρίσεις όπως η τωρινή το υπογραμμίζουν έντονα. Οφείλει να συμπεριλάβει την κοινωνία των πολιτών στις διαβουλεύσεις και αποφάσεις, αναγνωρίζοντας τη σχέση της με την κοινωνία και την τεχνογνωσία και εμπειρία που συμπεριλαμβάνει στους μηχανισμούς της. Οφείλει να δομήσει το απαραίτητο θεσμικό πλαίσιο προστασίας του εθελοντισμού.
Δεύτερον, οι ίδιες οι οργανώσεις πρέπει να καταλάβουν τη σημασία της ενίσχυσης της κοινωνικής συμμετοχής. Οφείλουν να καλλιεργήσουν μηχανισμούς συστηματικής διαβούλευσης με τις οργανωμένες και τις ανοργάνωτες ομάδες πολιτών, καθώς και μια κουλτούρα διαλόγου, διαχείρισης των συγκρούσεων και συνεργασίας με την κοινωνία, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις που εκείνη τείνει να διαφωνεί μαζί της – όπως στο προσφυγικό. Διαφάνεια, επαγγελματισμός, συνεννόηση – όλα κρίσιμα δομικά εργαλεία αν θέλει η κοινωνία των πολιτών να απολαμβάνει τη θέση που της αξίζει στην κοινωνία.
Τρίτον, τα ΜΜΕ οφείλουν να αναδείξουν πως το θέμα δεν τελειώνει με τις φωτιές, αλλά ότι απαιτείται σοβαρή δουλειά αποκατάστασης και πρόληψης. Να ξεφύγουμε από το συγκινησιακό βάρος της κρίσης και να εστιάσουμε, εξίσου, στο πριν και το μετά. Ο προβολέας των ΜΜΕ είναι σημαντικός στην κοινωνική στήριξη του σημαντικού έργου, που τώρα αρχίζει.
Τέλος, όλοι οι παραπάνω, όλοι εμείς οφείλουμε να εστιάσουμε στην πρόληψη, και αυτό δεν ισχύει μόνο στις φωτιές. Πρόληψη της φτώχειας και του αποκλεισμού, πρόληψη της αναπηρίας και των εκπαιδευτικών ανισοτήτων, πρόληψη της κλιματικής αλλαγής και της οικολογικής καταστροφής. Η πρόληψη δεν συγκινεί, αλλά σώζει ζωές, έχει απτό αποτέλεσμα, κοστίζει εξαιρετικά λιγότερο. Ας φροντίσουμε να μη φτάσει ξανά η κατάσταση εκτός ελέγχου για να κινητοποιηθούμε και να απαιτήσουμε αυτά που αξίζουμε.
Η στιγμή της συλλογικής δράσης και κοινωνικής αφύπνισης έχει ήδη παρέλθει για να προλάβουμε την επόμενη κρίση. «Κάθε μικρό πράγμα μετράει σε μια κρίση», είπε ο Jawaharlal Nehru. Μετράει κάθε μέρα, πάντα, προσθέτουμε εμείς.
* Η κ. Μυρτώ Ξανθοπούλου είναι σύμβουλος για τη Φιλανθρωπία και την Κοινωνία των Πολιτών.
** Ο κ. Αστέρης Χουλιάρας είναι καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.