ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ – ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος φέτος είχε δύο σημαντικές επετείους: 60 έτη ιεροσύνης και 30 έτη πατριαρχικής θητείας. Ο κατά κόσμον Δημήτριος Αρχοντώνης από την Ιμβρο, στις 22 Οκτωβρίου του 1991, εξελέγη παμψηφεί Οικουμενικός Πατριάρχης. Είναι ο μακροβιότερος, μετά την Αλωση της Κωνσταντινούπολης. Οσοι βρίσκονται στο περιβάλλον του αναφέρουν πως είναι ακούραστος, εργατικός, παρατηρητικός και τονίζουν πως θυσιάζεται για να επιτύχει τους στόχους τους οποίους θέτει για το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τη Ρωμιοσύνη.
Οσοι τον έχουν επισκεφθεί, παρατηρούν τους δεκάδες φακέλους που έχει συγκεντρωμένους στο γραφείο του. Ο κ.κ. Βαρθολομαίος διαβάζει και απαντάει ο ίδιος στις περισσότερες επιστολές που λαμβάνει και επιμελείται ο ίδιος τους λόγους και τις εισηγήσεις του, ενώ επιθυμεί να γνωρίζει την παραμικρή λεπτομέρεια για τα τεκταινόμενα στο Φανάρι και στις επαρχίες του Οικουμενικού Θρόνου. Στα 30 χρόνια της πατριαρχικής θητείας του θεωρείται σημαντική η προσφορά του στον διαθρησκευτικό και διαχριστιανικό διάλογο, η προσπάθειά του για τη συνάντηση της Εκκλησίας με τον σύγχρονο κόσμο, οι αγώνες του για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος.
Η Σχολή της Χάλκης
Η Σχολή της ΧάλκηςΑπό την ημέρα που ανέλαβε τα καθήκοντά του, βασικό μέλημα είναι η επαναλειτουργία της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, η οποία παραμένει κλειστή από το 1971. Για να επιτύχει τον στόχο του έχει έρθει σε επαφή με πολλούς πρωθυπουργούς και προέδρους της Τουρκίας, και στην προσπάθειά του να διεθνοποιήσει το ζήτημα που αφορά την επιβίωση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, έχει ενημερώσει ηγέτες πολλών χωρών του κόσμου.
Σε συνεργασία με τοπικούς παράγοντες της Τουρκίας, επιδιώκει να επισκέπτεται συχνά διάφορες περιοχές της χώρας, πατρογονικές εστίες της Ορθοδοξίας, όπως την Καππαδοκία, τα Μύρα, την Πέργαμο, όπου και τελεί Θείες Λειτουργίες σε ναούς που είχαν να ακουστούν ψαλμωδίες χρόνια. Κατά τη διάρκεια της Πατριαρχίας του τελέστηκε για πρώτη φορά μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή λειτουργία στο ιστορικό μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά τον Δεκαπενταύγουστο του 2010.
Οπως και το 2019, για πρώτη φορά μετά το 1922, τελέστηκε αγιασμός των υδάτων την ημέρα των Θεοφανίων στην Τρίγλια της Προύσας. Στα δύσκολα χρόνια της δεκαετίας του ’90 και στις αρχές του 2000, δεν φοβήθηκε και ούτε υποχώρησε όταν συγκεντρώνονταν εθνικιστές έξω από το Φανάρι με σκοπό να διαμαρτυρηθούν για τις τελετές του αγιασμού των υδάτων στον Κεράτιο Κόλπο, έξω από το Πατριαρχείο.
Σε σχέση με τους προκατόχους του είναι ίσως ο πιο πολυταξιδεμένος Πατριάρχης. Οι επισκέψεις του στις ΗΠΑ, στην Αυστραλία, στην Κορέα, σε πολλές χώρες της Ευρώπης, στον Αμαζόνιο και σε πολλές ηπείρους έγιναν στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στην Κούβα, είχε πολύωρες συζητήσεις με τον Φιντέλ Κάστρο.
Οι σχέσεις με τον Ερντογάν
Από την ημέρα που ήρθε στην εξουσία ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, οι δύο άνδρες κατάφεραν να έχουν αμοιβαίο σεβασμό και επικοινωνία. Ο κ. Ερντογάν μαζί με τον Οικουμενικό Πατριάρχη επισκέφθηκε το Ορφανοτροφείο της Πριγκήπου. Ηταν η περίοδος της μεγάλης προσπάθειας της τουρκικής κυβέρνησης για την προσέγγιση με την Ε.Ε. Η κυριότητα του Ορφανοτροφείου επεστράφη στο Πατριαρχείο έπειτα από δικαστικό αγώνα στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και την ανοχή του τουρκικού κράτους που σεβάστηκε την απόφαση αυτή. Μέχρι και σήμερα η επικοινωνία Ερντογάν – Βαρθολομαίου συνεχίζεται στο ίδιο πλαίσιο.
Οι Ορθόδοξες συνάξεις
Από την εκλογή του, ο Πατριάρχης θέλησε να συσφίξει τις σχέσεις των Ορθοδόξων Εκκλησιών. Τον Μάρτιο του 1992 κάλεσε όλους τους Προκαθημένους στο Φανάρι απ’ όπου έστειλαν μήνυμα ενότητας στον κόσμο. Οι συνάξεις αυτές επαναλήφθηκαν στην Πάτμο, στη Σόφια, στα Ιεροσόλυμα, στη Νίκαια της Βιθυνίας, στο Φανάρι. Αποκορύφωμα της μεγάλης αυτής προσπάθειας ήταν η «Αγία και Μεγάλη Σύνοδος της Ορθοδόξου Εκκλησίας», η οποία προετοιμαζόταν για σχεδόν 50 χρόνια και τελικά πραγματοποιήθηκε το 2016 στην Κρήτη. Ηταν μια ιδιαίτερα δύσκολη προσπάθεια την οποία επιχείρησαν να τορπιλίσουν κάποιες εκκλησίες, όμως ο Οικουμενικός Πατριάρχης με τη διπλωματική του ικανότητα, την πειθώ και την εργατικότητα πέτυχε έναν στόχο που λίγοι είχαν πιστέψει.
Σημαντικά βήματα στη θητεία του ήταν η επανίδρυση της Εκκλησίας της Αλβανίας το 1992, το 1998 ανυψώθηκε σε αυτοκέφαλη η έως τότε Αυτόνομη Εκκλησία Τσεχίας και Σλοβακίας. Το 1996 το Φανάρι αναγνώρισε την αυτονομία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Εσθονίας. Το 2019 το Οικουμενικό Πατριαρχείο χορήγησε αυτοκεφαλία στην Εκκλησία της Ουκρανίας, με αποτέλεσμα το Πατριαρχείο της Μόσχας να διακόψει την επικοινωνία με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Για να επιτευχθεί αυτό, για πολλούς μήνες υπήρξε τιτάνια προσπάθεια και στο Φανάρι και στην ουκρανική πλευρά. Βλέπαμε Ουκρανούς διπλωμάτες να ξενυχτούν έξω από το Πατριαρχείο για να γίνει δεκτό το αίτημά τους.
Μεγάλη είναι η προσπάθεια του κ.κ. Βαρθολομαίου για την προσέγγιση με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Το 1995 επισκέφθηκε το Βατικανό και συναντήθηκε με τον Πάπα Ιωάννη Παύλο Β΄. Το 2006 ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ´ επισκέφθηκε το Φανάρι και συνυπέγραψε Κοινή Διακήρυξη. Ανταποδίδοντας, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος παρευρέθη ξανά στη θρονική εορτή της Εκκλησίας της Ρώμης. Ηταν παρών επίσης στην ενθρόνιση του Πάπα Φραγκίσκου το 2013 στη Ρώμη – ο κ.κ. Βαρθολομαίος ήταν ο πρώτος Οικουμενικός Πατριάρχης που παρέστη σε ενθρόνιση Πάπα μετά το Μεγάλο Σχίσμα του 1054! Το 2014, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος και ο Πάπας Φραγκίσκος προσευχήθηκαν μαζί στον Πανάγιο Τάφο και υπέγραψαν Κοινή Διακήρυξη, στην οποία αναφέρουν ότι προσβλέπουν στην ημέρα που θα υπάρξει πλήρης κοινωνία μεταξύ Ορθόδοξης και Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.
Οι προσπάθειές του δεν περιορίζονται μόνο στο πλαίσιο του χριστιανικού κόσμου, αλλά έχει ξεκινήσει διαθρησκειακό διάλογο με τους επικεφαλής των έτερων μονοθεϊστικών θρησκειών (Ισλάμ και Ιουδαϊσμό) με κύρια θέματα την ειρήνη και το περιβάλλον, αναγνωρίζοντας την οικουμενικότητα των εν λόγω ζητημάτων. Γι᾽ αυτές του τις προσπάθειες τον αποκαλούν «πράσινο Πατριάρχη», έχοντας αναδείξει από την ημέρα της εκλογής του την προστασία του περιβάλλοντος ως εξέχον ζήτημα, που δεν πρέπει να βρίσκεται στο περιθώριο της θρησκευτικής ατζέντας. Καθιέρωσε την 1η Σεπτεμβρίου ως Ημέρα Προστασίας του Περιβάλλοντος. Με τον στόχο αυτό διοργανώνει τακτικά συμπόσια με αυτό το θέμα σε όλο τον κόσμο.
Το έργο του δεν σταματάει εκεί, αλλά συνεχίζεται στην επάνδρωση του Πατριαρχείου με νέους και καταξιωμένους κληρικούς, μελλοντικούς συνεχιστές του οικουμενικού πνεύματος της Ορθοδοξίας. Ενδιαφέρεται προσωπικά για τις ανακαινίσεις δεκάδων Ιερών Ναών στην Κωνσταντινούπολη, και κατά τη διάρκεια της πατριαρχικής θητείας του έγινε μεγάλη και επιτυχής προσπάθεια αναγέννησης του ελληνισμού της Ιμβρου.
Μέσα σε όλα όσα κάνει ο κ.κ. Βαρθολομαίος έχει την ικανότητα να τα θυμάται όλα και να είναι απλός και ανθρώπινος! Ενα από τα δεκάδες παραδείγματα το είδαμε την ημέρα της τελετής για τα 30 χρόνια της Πατριαρχίας του – ενώ χαιρετούσε το συγκεντρωμένο πλήθος πλησίασε έναν Ρωμιό και τον ρώτησε: «Εκείνο το δώρο που σου έστειλα την περασμένη εβδομάδα για την κόρη σου, της έκανε ή θέλει αλλαγή;».
Η συνάντηση με Μπάιντεν
Το αίτημα της επαναλειτουργίας της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης ήταν ένα από τα βασικά θέματα των συναντήσεων του Οικουμενικού Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίου με τον πρόεδρο των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν, τον υπουργό Εξωτερικών Αντονι Μπλίνκεν και την πρόεδρο της Βουλής των Αντιπροσώπων Νάνσι Πελόζι, στην Ουάσιγκτον.
Πηγές της «Κ» αναφέρουν πως οι συναντήσεις έγιναν σε εγκάρδια ατμόσφαιρα. Το ζήτημα της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης στην κυβέρνηση των ΗΠΑ το γνώριζαν καλά και φαίνεται πως θα συνεχιστούν οι πιέσεις για την επαναλειτουργία της. Στην προεδρία αντιλαμβάνονται πλήρως την κατάσταση. Τον Οικουμενικό Πατριάρχη στις συναντήσεις του τον συνόδευαν ο Αρχιεπίσκοπος Αμερικής κ. Ελπιδοφόρος και ο Μητροπολίτης Γέρων Χαλκηδόνος κ. Εμμανουήλ.
Τουρκική παρέμβαση στην εκλογή Πατριάρχη το 1972
Του MATTHEW NAMEE*
Είναι γνωστό ότι ο Αθηναγόρας Σπύρου εξελέγη Οικουμενικός Πατριάρχης το 1948 κυρίως χάρη στην επιρροή των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο υπουργός Εξωτερικών Τζορτζ Μάρσαλ συμβουλεύτηκε τον Ελληνοαμερικανό επιχειρηματία Σπύρο Σκούρα, ο οποίος πρότεινε τον Αθηναγόρα, που τότε ήταν Αρχιεπίσκοπος Αμερικής. Σύμφωνα με τον Σκούρα, «ο στρατηγός Μάρσαλ, υπό την ιδιότητά του ως υπουργός Εξωτερικών, δεν δίστασε να υποστηρίξει την Αγιότητά του και χάρη κυρίως στις προσπάθειες και στην επιρροή του, η Ιερά Σύνοδος αποφάσισε να εκλέξει τον Αρχιεπίσκοπο Αθηναγόρα ως Πατριάρχη και η τουρκική κυβέρνηση συμφώνησε με την εκλογή του».
Στη δύση του, ο Αθηναγόρας θέλησε να θέσει τις βάσεις για τη διαδοχή του και επιστράτευσε τον Σκούρα, ο οποίος άσκησε πιέσεις στην κυβέρνηση Νίξον. Ομως η γεωπολιτική κατάσταση είχε αλλάξει και ο Νίξον δεν παραχώρησε ακρόαση στον Σκούρα, ο οποίος απεβίωσε τον Αύγουστο του 1971, έχοντας αποτύχει στην αποστολή του να εξασφαλίσει την εμπλοκή των ΗΠΑ.
Ο Αθηναγόρας δεν ήταν ο μόνος που σκεφτόταν τη διαδοχή. Το 1970, η Νομαρχία της Κωνσταντινούπολης εξέδωσε οδηγία σχετικά με την επιλογή των μελλοντικών Οικουμενικών Πατριαρχών. Σύμφωνα με τους κανόνες, η Ιερά Σύνοδος της Κωνσταντινούπολης θα συνέτασσε έναν κατάλογο υποψηφίων μέσα σε ορισμένο χρονικό διάστημα και στη συνέχεια θα τον υπέβαλε στον κυβερνήτη της Κωνσταντινούπολης. Εκείνος θα αφαιρούσε τυχόν ονόματα που θα θεωρούνταν μη αποδεκτά από τις τουρκικές Αρχές και θα τον επέστρεφε στην Ιερά Σύνοδο για την εκλογή.
Την ημέρα που εκοιμήθη ο Αθηναγόρας, στις 7 Ιουλίου 1972, ο αντιπρόεδρος των ΗΠΑ Σπύρο Αγκνιου (Ελληνοαμερικανός και αυτός, αν και όχι ορθόδοξος χριστιανός) συναντήθηκε με τον Αρχιεπίσκοπο Ιάκωβο, τον επικεφαλής της Ελληνικής Αρχιεπισκοπής Αμερικής. Ο Ιάκωβος επιθυμούσε τη διαδοχή στον θρόνο του Πατριάρχη, όμως βρισκόταν σε αντιπαράθεση με την τουρκική κυβέρνηση και, μη όντας πλέον Τούρκος πολίτης, δεν μπορούσε τυπικά να είναι επιλέξιμος. Παρακάλεσε τον Αγκνιου να παραστεί στην κηδεία του Αθηναγόρα στην Κωνσταντινούπολη, αλλά εκείνος αρνήθηκε, υποθέτοντας ωστόσο ότι ο Νίξον θα μπορούσε να τοποθετήσει τον Ιάκωβο επικεφαλής μιας οικουμενικής αντιπροσωπείας στην κηδεία.
Αφού μίλησε με τον Ιάκωβο, ο Αγκνιου επικοινώνησε με τον υπουργό Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ. Υπάρχει αντίγραφο αυτού του τηλεφωνήματος, το οποίο έχει πλέον αποχαρακτηριστεί. Ο Κίσινγκερ προβληματιζόταν με την επιλογή του Ιακώβου ως εκπροσώπου των Ηνωμένων Πολιτειών στην κηδεία: «Πρέπει να εξασφαλίσω ότι με αυτή την κίνηση δεν παίρνουμε θέση ως προς τη διαδοχή». Ο Αγκνιου πίεσε λίγο, προειδοποιώντας ότι το να είμαστε «πολύ διακριτικοί απέναντι στους Τούρκους επισκόπους δεν μας ωφελεί καθόλου». Ο Κίσινγκερ αντέτεινε: «Δεν δίνω δεκάρα για τους Τούρκους επισκόπους. Εμένα με νοιάζει η τουρκική κυβέρνηση».
Δύο ημέρες αργότερα, ένας Τούρκος αξιωματούχος τηλεφώνησε στο αμερικανικό υπουργείο Εξωτερικών, απορρίπτοντας κατηγορηματικά την είσοδο του Αρχιεπισκόπου Ιακώβου στην Τουρκία. Σύμφωνα με έκθεση του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, το ζήτημα της εισόδου του Ιακώβου στην Τουρκία «είχε εξεταστεί από τα ανώτατα κλιμάκια της τουρκικής κυβέρνησης. Ο Ιάκωβος δεν θα μπορούσε να εισέλθει στην Τουρκία. Ο Ιάκωβος ήταν ένας πρώην Τούρκος πολίτης που είχε χάσει την υπηκοότητα και είχε εργαστεί ενάντια στα συμφέροντα της Τουρκίας, η παρουσία του στην Τουρκία κατά την ευαίσθητη περίοδο μετά την εκδημία του Πατριάρχη θεωρήθηκε ιδιαιτέρως ανεπιθύμητη». Ο Κίσινγκερ πρόσθεσε, σε μια άλλη τηλεφωνική επικοινωνία με τον Αγκνιου, ότι «ένας Ελληνας Πατριάρχης στην Κωνσταντινούπολη δεν θα αποτελεί απλώς μια θρησκευτική προσωπικότητα και ότι, προφανώς απ’ ό,τι καταλαβαίνω, δεν θέλουν να έχουν τον Yakovos [sic] για Πατριάρχη τους».
Στις 13 Ιουλίου, ο Χάρολντ Σόντερς του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας έστειλε υπόμνημα στον Κίσινγκερ: «Είναι ξεκάθαρη η επιθυμία μας να συνεχίσουμε να μην εμπλεκόμαστε». Στη συνέχεια ο Σόντερς περιέγραψε τους τουρκικούς κανόνες για την εκλογή, προσθέτοντας: «Αυτή η διαδικασία βρίσκεται σε εξέλιξη από την κηδεία του Αθηναγόρα την Τρίτη. Καταλαβαίνουμε ότι η Ιερά Σύνοδος υπέβαλε έναν κατάλογο (ο οποίος περιλαμβάνει τον Μελίτωνα [Χαλκηδόνος], τον συμβιβαστικό υποψήφιο) στον κυβερνήτη της Κωνσταντινούπολης, εφόσον οι Τούρκοι επέμειναν να το πράξουν εντός 72 ωρών. Ο τουρκικός Τύπος αναφέρει ότι οι Τούρκοι, αφού επεξεργαστούν τον κατάλογο, μπορούν να ζητήσουν να γίνουν οι εκλογές μέσα στις επόμενες 72 ώρες. Τέλος, η τουρκική κυβέρνηση έχει δηλώσει δημοσίως ότι αν δεν ακολουθηθούν οι διαδικασίες εκλογής, ενδέχεται να αναγκαστεί να διορίσει αυτεπάγγελτα νέο Πατριάρχη, αν και έχει δηλώσει στην πρεσβεία μας στην Αγκυρα ότι επιθυμεί να αποφύγει κάτι τέτοιο».
Αυτό εξόργισε τον Ιάκωβο. Εστειλε τηλεγράφημα στον Τζορτζ Χ.Ο. Μπους, τότε πρέσβη των ΗΠΑ στα Ηνωμένα Εθνη, ζητώντας του να προβεί σε «άμεση προσωπική δήλωση διαμαρτυρίας προς τα Ηνωμένα Εθνη ως αντίδραση στην πρωτοφανή παρέμβαση της τουρκικής κυβέρνησης στην εκλογή του Οικουμενικού Πατριάρχη». Για την ακρίβεια, εκτός από το 1948, η τουρκική κυβέρνηση παρενέβη εκτενώς στις εσωτερικές υποθέσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου τη δεκαετία του 1920, ενώ υπάρχουν και αμέτρητα παραδείγματα από την οθωμανική περίοδο.
Η αμερικανική πρεσβεία στην Αγκυρα είπε στον Σόντερς ότι οι Τούρκοι είχαν υποσχεθεί να μην είναι «αυστηροί στην επεξεργασία του καταλόγου των υποψηφίων». Επρόκειτο για ψέμα: Η τουρκική κυβέρνηση άσκησε βέτο τόσο στον Ιάκωβο όσο και στον Χαλκηδόνος Μελίτωνα. Σύμφωνα με μεταγενέστερη αναφορά του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, στις εκλογές του 1972 οι Τούρκοι, στην πραγματικότητα, άσκησαν βέτο σε τέσσερις υποψηφίους. (Αλλες πηγές ανεβάζουν αυτόν τον αριθμό σε πέντε.)
Το υπόμνημα του Σόντερς προς τον Κίσινγκερ τελειώνει με αποκαρδιωτική διάθεση: «Γεγονός είναι ότι οι Τούρκοι εδώ και χρόνια ασκούν όχληση στο Πατριαρχείο, εν μέρει ευχόμενοι να αποφασίσει να αποσυρθεί. Δεδομένης της επιθυμίας των Ορθοδόξων να παραμείνουν στην Κωνσταντινούπολη, οι Ελληνες τουλάχιστον φαίνεται να έχουν συμβιβαστεί με την κατάσταση. Δεν είναι πιθανό να μπορέσουμε να την αλλάξουμε».
Η εκλογή του επόμενου Οικουμενικού Πατριάρχη πραγματοποιήθηκε στο Φανάρι στις 16 Ιουλίου 1972. Οι τρεις τελικοί υποψήφιοι ήταν οι μητροπολίτες Ιμβρου και Τενέδου Δημήτριος, Ανέων Νικόλαος και Κολωνίας Γαβριήλ. Τα μέλη της Ιεράς Συνόδου ψήφισαν σε μυστική ψηφοφορία, τοποθετώντας την ψήφο τους σε μια ασημένια κάλπη που βρισκόταν μπροστά στον πατριαρχικό θρόνο. Ο Δημήτριος επικράτησε με 12 από τις 15 ψήφους.
Ο νέος Πατριάρχης Δημήτριος, ένας ταπεινός και μέχρι πρότινος αφανής δάσκαλος και ποιμένας, ήταν απρόσμενος νικητής. Το Associated Press, αναφερόμενο στις εκλογές, έγραψε: «Πηγές αναφέρουν ότι ο Δημήτριος θα καθοδηγείται στα περισσότερα θέματα από τον Μελίτωνα, ο οποίος είναι ισχυρός υποστηρικτής της ορθόδοξης ενότητας. Οπως είπαν, ο Δημήτριος είναι ουσιαστικά ένας ποιμαντικός κληρικός με μικρή εμπειρία σε θέματα κράτους».
Ο Πατριάρχης Δημήτριος παρέμεινε στον θρόνο για σχεδόν δύο δεκαετίες, μέχρι την εκδημία του το 1991. Η εκλογή του διαδόχου του, Πατριάρχη Βαρθολομαίου, κύλησε πολύ ομαλότερα, με τον κυβερνήτη της Κωνσταντινούπολης να μην θέτει βέτο σε κανέναν υποψήφιο.
* Ο κ. Matthew Namee είναι δικηγόρος και συντάκτης του www.orthodoxhistory.org.
Πατριαρχία Βαρθολομαίου: πεπραγμένα και ζητούμενα
Του ΓΕΩΡΓΙΟΥ Ι. ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ*
Στις 22 Οκτωβρίου 1991 στον πάνσεπτο πατριαρχικό Ναό του Αγίου Γεωργίου στο Φανάρι εκλέγεται στον πατριαρχικό θώκο, σε διαδοχή του ταπεινού Δημητρίου Α΄, «ψήφοις κανονικαίς», από την Ενδημούσα Σύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ο από Χαλκηδόνος Βαρθολομαίος [Αρχοντώνης], ο οποίος ενθρονίζεται με κάθε επισημότητα στον ίδιο ως άνω ναό λίγες ημέρες αργότερα, στις 2 Νοεμβρίου. Το πανορθόδοξο πλήρωμα στήριξε στην εκλογή αυτή χρηστές ελπίδες τόσο για την αναγκαία ανασυγκρότηση της τοπικής Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως όσο και για την επανατοποθέτηση σύνολης της Ορθοδοξίας στον σύγχρονο κόσμο και την επικαιροποίηση του λυτρωτικού μηνύματός της. Η συμπλήρωση το έτος 2021 τριάντα ετών από την ανάληψη εκ μέρους του Ιμβριου Πατριάρχη της πηδαλιουχίας της πρωτόθρονης Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως αποτελεί ιδανική ευκαιρία για μία πρόχειρη αποτίμηση της πατριαρχίας του.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πατριαρχία Βαρθολομαίου είναι γεμάτη σε εμπειρίες και πλούσια σε πεπραγμένα. Μια πρόχειρη σταχυολόγηση περιλαμβάνει τα ακόλουθα: τις ανά διετία συνάξεις της Ιεραρχίας του Θρόνου· την οργάνωση ποικίλων εκδηλώσεων σχετικών με την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος· την αναδιοργάνωση της Πατριαρχικής Συνόδου με τη συμμετοχή ιεραρχών εκτός Τουρκίας, όπως επιβάλλουν τα θέσμια και οι κανόνες της Ορθόδοξης Εκκλησίας, σε συνδυασμό με την απόδοση της τουρκικής ιθαγένειας σε όσους ιεράρχες δεν την κατείχαν ήδη· η σύγκληση στην Κρήτη τον Ιούνιο 2016 της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου, έπειτα από μακροχρόνιες και εργώδεις διεργασίες· την παραχώρηση αυτοκεφαλίας σε εθνικές Εκκλησίες· τις αναρίθμητες προσπάθειες για την επαναλειτουργία της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, που παραμένει σιωπηλή εδώ και πενήντα χρόνια, από το 1971.
Ωστόσο, θα ήθελα να επικεντρωθώ σε ένα επίτευγμα, λιγότερο ίσως προβεβλημένο, με νομικές όμως συνεπαγωγές και παραμέτρους. Πρόκειται για την απόφαση του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου να προσφύγει στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου για τη διεκδίκηση της περιουσίας του Πατριαρχείου, η οποία είχε σταδιακά απαλλοτριωθεί με βάση βακουφικό νόμο του έτους 1935, υπογράφοντας σημειολογικά ο ίδιος το αρχικό δικόγραφο της προσφυγής στις 19.4.2005. Μείζονος σημασίας υπήρξε στο πλαίσιο αυτό η απόφαση του ΕΔΔΑ στις 8.7.2008, με την οποία διατάχθηκε, με τη σύμφωνη γνώμη και του Τούρκου δικαστή, η επιστροφή του ακινήτου του Ορφανοτροφείου στη νήσο Πρίγκηπο στην κυριότητα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Η παραδοχή μάλιστα της απόφασης ότι το Πατριαρχείο μπορεί να είναι κύριος ακίνητης περιουσίας εντός της Τουρκίας επιλύει εμμέσως το περίπυστο ζήτημα της νομικής προσωπικότητας του Οικουμενικού Πατριαρχείου, το οποίο αναγνωρίζεται ως νομικό πρόσωπο, ενώ για την Τουρκία θεωρείται απλώς ως το «Πατριαρχείο των Ρωμιών» (Rum Patrikhanesi).
Από την άλλη, είναι προφανές ότι η πατριαρχία Βαρθολομαίου είναι μια δυναμική κατάσταση, καθώς βρίσκεται ακόμα «εν εξελίξει». Στο πλαίσιο αυτό υπάρχουν, ευλόγως, περιθώρια για πρόσθετες πρωτοβουλίες σε διάφορα επίπεδα. Για παράδειγμα, η σφυρηλάτηση και η ενίσχυση της πανορθόδοξης ενότητας αποτελεί ένα διαρκές ζητούμενο. Επίσης, αναγκαίο είναι να αναληφθεί από την πρωτόθρονη Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως, που έχει τον συντονιστικό και ενοποιητικό ρόλο σε όλη την Ορθοδοξία, μία πρωτοβουλία για την κωδικοποίηση του κανονικού δικαίου της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ζήτημα το οποίο απασχολεί τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο ήδη από το 1970, όταν έλαβε από το Γρηγοριανό Πανεπιστήμιο της Ρώμης το διδακτορικό του με αυτό το θέμα.
Είναι γεγονός ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία, σε αντίθεση με τη Ρωμαιοκαθολική, δεν έχει κωδικοποιήσει το δίκαιό της. Ετσι, παρατηρείται το φαινόμενο είτε το ίδιο ζήτημα να διακανονίζεται σε περισσότερες, ενίοτε αντιφατικές κανονικές ρυθμίσεις είτε το δίκαιο να μην έχει αποκαθαρθεί από διάφορους «καιρικούς» κανόνες, η θέσπιση των οποίων υπαγορεύθηκε μεν από την ανάγκη της στιγμής, αλλά η εξακολούθηση της ισχύος τους δύσκολα συμβαδίζει με το πλαίσιο της σύγχρονης εποχής. Ασφαλώς, το αίτημα είναι παλαιό. Οπως, μάλιστα, αποκαλύπτει ο καθηγητής Ι. Μ. Κονιδάρης («Το Βήμα», 24.11.2008), με πρωτοβουλία του διαπρεπούς κανονολόγου Αμίλκα Σ. Αλιβιζάτου, η Ακαδημία Αθηνών επισήμως ανακοίνωσε το έτος 1965 την απόφασή της να προχωρήσει στην κωδικοποίηση όλων των ιερών κανόνων της Ορθοδόξου Εκκλησίας και συνέστησε προς τούτο ειδική υπηρεσία, η οποία, πάντως, ουδέποτε στελεχώθηκε… Ιδού, λοιπόν, πεδίον δόξης λαμπρόν…
Αποτελεί, άλλωστε, η πρωτοβουλία αυτή έκφανση της οικουμενικής μαρτυρίας του Πατριαρχείου, το οποίο εκεί στο ταπεινό Φανάρι συνεχίζει να ζει «για να ζωντανεύει την ακοίμητη συνείδηση του γένους μας»…
* Ο κ. Γεώργιος Ι. Ανδρουτσόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής του Εκκλησιαστικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και δικηγόρος.
Στόχοι και επιτεύγματα ιστορικής σημασίας
Του ΑΛΚΗ ΚΟΥΡΚΟΥΛΑ*
Τα 12 μέλη της Συνόδου, που είχαν συγκεντρωθεί στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Φανάρι εκείνο το υγρό πρωινό του Οκτωβρίου 1991, δεν μπορούσαν ασφαλώς να φανταστούν ότι συμμετείχαν σε μια ιστορική πράξη. Αυτό που τους απασχολούσε ήταν κάτι πιο πεζό· ήταν ο θόρυβος που είχε δημιουργηθεί δημοσίως γύρω από την υποψηφιότητα του τότε αρχιεπισκόπου Αμερικής Ιακώβου.
Από τον ψηφοσυλλέκτη που περιήλθε στα 12 συνοδικά στασίδια μέσα στον ναό του Αγίου Γεωργίου, ανεδείχθη –σχεδόν ομόφωνα– ο μακροβιότερος Πατριάρχης της ιστορίας του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, ενός θεσμού που δεν σεμνύνεται απέναντι στην Ιστορία: λειτουργεί αδιάλειπτα από τον 4ο αιώνα.
Ο Βαρθολομαίος ο Α΄, ο Τρανός, που εξελέγη την 22α Οκτωβρίου 1991 κατοχυρώνει ήδη μια μοναδική θέση στην Ιστορία: κανείς από τους 269 προκατόχους του δεν έχει πατριαρχεύσει για ένα τόσο μεγάλο διάστημα!
Η πατριαρχία Βαρθολομαίου δεν περιορίζεται ωστόσο σ’ αυτό. Θεμελιώνει τη μεταμόρφωση των σχέσεων του Οικουμενικού Πατριαρχείου με έναν κεντρικό θεσμό του σύγχρονου κόσμου, το εθνικό κράτος.
Το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως συγκροτήθηκε και άσκησε τις λειτουργίες του σε όλες τις φάσεις της ιστορίας του μέσα σε ένα αυτοκρατορικό περιβάλλον. Ως η κορυφή της Εκκλησίας της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, συνυπήρχε με χριστιανούς αυτοκράτορες μέχρι το 1453 και με μωαμεθανούς Οθωμανούς μέχρι το 1923. Τα μεγάλα προβλήματα προέκυψαν από τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την ανάδειξη του τουρκικού εθνικού κράτους στη γεωγραφική περιοχή της έδρας του Πατριαρχείου. Η περίοδος που αρχίζει με τη Συνθήκη της Λωζάννης οδήγησε το Πατριαρχείο σε αβεβαιότητα, αμηχανία και πρωτοφανείς περιπέτειες.
Μετά τη Λωζάννη και τις σκληρές μάχες που έδωσε η τουρκική αντιπροσωπεία για να απομακρύνει το Πατριαρχείο από την Κωνσταντινούπολη, η ειρήνη της εντυπωσιακής φιλίας και συνεργασίας Βενιζέλου – Ατατούρκ που ακολούθησε, αλλά και οι επόμενες δεκαετίες που βρήκαν το Πατριαρχείο κάτω από την αμερικανική προστατευτική ομπρέλα, δεν κατάφεραν να δημιουργήσουν ένα σταθερό πλαίσιο σχέσεων του Οικουμενικού Θρόνου με την Τουρκική Δημοκρατία.
Το πολύπλοκο αυτό πλέγμα ολοκληρώθηκε με την πατριαρχία Βαρθολομαίου.
Η δεύτερη μεγάλη διάσταση της πατριαρχίας ήταν η ανάδειξη και η προβολή του οικολογικού κινήματος της Εκκλησίας. Οι τελετουργικές πλέον εκδηλώσεις και αναφορές όλων των μεγάλων χριστιανικών Εκκλησιών, αρχίζοντας από την Εκκλησία της Ρώμης, προετοιμάστηκαν και ανασύρθηκαν στο προσκήνιο με τη σκληρή, μεθοδική και εμπνευσμένη προσπάθεια του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου. Η σχέση επιστήμης και θρησκείας, ή θεολογία της οικολογίας, ενθαρρύνθηκε –αν δεν θεμελιώθηκε– επί του Πατριάρχου Βαρθολομαίου και υπό την επίβλεψή του.
Ιστορική, από εκκλησιαστικής απόψεως, είναι και η απόδοση της αυτοκεφαλίας στην Εκκλησία της Ουκρανίας, μια κίνηση που ο εκκλησιαστικός της χαρακτήρας δεν της επιτρέπει να γνωρίσει τη δημοφιλία και δημοσιότητα που συνοδεύει κυρίως τις μεγάλες γεωπολιτικές χειρονομίες.
Εις πολλά έτη Δέσποτα…
* Ο κ. Αλκης Κούρκουλας είναι δημοσιογράφος, ανταποκριτής στην Κωνσταντινούπολη, που είχε μεταδώσει για την «Καθημερινή» την εκλογή του Πατριάρχη Βαρθολομαίου.