Δεν ήταν λίγοι όσοι κοντοστάθηκαν μαζί μας χθες το πρωί στον αρχαιολογικό χώρο της Ολυμπίας μπροστά από μια καινούργια, διακριτική πινακίδα με την ένδειξη «Αρχαία Ολυμπία: Κοινός Τόπος». Σκανάραμε το QR code της πινακίδας, κατεβάσαμε την εφαρμογή «Ancient Olympia: Common Grounds» με το wifi του αρχαιολογικού χώρου, σηκώσαμε την κάμερα του κινητού μας τηλεφώνου μπροστά από τους κίονες του Φιλιππείου και είδαμε το αρχαίο μνημείο να ζωντανεύει ψηφιακά στην οθόνη μας όπως ήταν στην περίοδο της μεγάλης ακμής της Αλτεως. Με το πάτημα ενός κουμπιού μπήκαμε «μέσα» στο κυκλικό μνημείο που ανεγέρθηκε προς τιμήν του Μακεδόνα βασιλιά Φιλίππου Β΄ το 388 π.Χ. και είδαμε το άγαλμα του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου, όπως θα τα έβλεπαν και οι αρχαίοι επισκέπτες της Ολυμπίας.
Εικονικό ταξίδι στο πλαίσιο του έργου «Κοινός Τόπος».
Το τηλέφωνο έγινε μια ψηφιακή χρονοκάψουλα που μας μετέφερε στον αρχαίο κόσμο, ενώ βρισκόμασταν στον αρχαιολογικό χώρο του σήμερα. Το εικονικό μας ταξίδι έγινε πραγματικότητα στο πλαίσιο του έργου «Κοινός Τόπος», της συνεργασίας του υπουργείου Πολιτισμού με την εταιρεία τεχνολογίας Microsoft για τη δημιουργία ενός έργου ψηφιακής αναβίωσης, διατήρησης και αποκατάστασης της Αρχαίας Ολυμπίας, που αποδόθηκε χθες στο κοινό.
Για περίπου 18 μήνες, δύο διαφορετικοί κόσμοι, προγραμματιστές και μηχανικοί υπολογιστών από τη Microsoft, αρχαιολόγοι και ιστορικοί του υπουργείου Πολιτισμού, συνεργάστηκαν προκειμένου να ανασυντεθούν στην αρχική τους μορφή και με ρεαλιστικές λεπτομέρειες 27 μνημεία του αρχαιολογικού χώρου, ανάμεσα στα οποία το Νυμφαίο, ο Ναός του Δία, ο Ναός της Ηρας, το Στάδιο, το Εργαστήριο του Φειδία. Χρησιμοποιώντας επίγειες κάμερες και drones για τη λήψη χιλιάδων φωτογραφιών του αρχαιολογικού χώρου, η Microsoft αξιοποίησε την τεχνολογία τεχνητής νοημοσύνης για να επεξεργαστεί τις εικόνες και να δημιουργηθούν μοντέλα κτιρίων με μεγάλη ακρίβεια που μοιάζουν φωτορεαλιστικά. Η Αρχαία Ολυμπία αναβιώνει ψηφιακά στην εποχή του Παυσανία το 170 μ.Χ.
Επιστημονική τεκμηρίωση
Οπως τόνισε η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη και η προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηλείας, δρ Ερωφίλη Κόλλια, δόθηκε μεγάλη έμφαση στην επιστημονική τεκμηρίωση των αναπαραστάσεων με τη σημείωση ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η απόλυτη ακρίβεια θα έκανε τη λειτουργία της εφαρμογής πιο δύσκολη και αργή και θα αποθάρρυνε τον μέσο χρήστη ενός κινητού τηλεφώνου ή τάμπλετ. Πέρα από τη συμβολική σημασία της τοποθεσίας, η εξαντλητική μελέτη που έχει γίνει στον αρχαιολογικό χώρο (από το ΥΠΠΟΑ και το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο) και τα επιστημονικά δεδομένα που ήταν διαθέσιμα για την ανασύνθεση των μνημείων, ήταν τα κριτήρια που προέκριναν την Αρχαία Ολυμπία για τη συνεργασία με τον γίγαντα της τεχνολογίας. «Με την ψηφιακή αναπαράσταση του πανελλήνιου ιερού της Αρχαίας Ολυμπίας, η πολιτιστική κληρονομιά, αλλά και οι αξίες του Ολυμπισμού, της ειρήνης, της αρμονίας, της αριστείας, της ευγενούς άμιλλας, γίνονται προσβάσιμες σε όλο τον κόσμο», σημείωσε η κ. Μενδώνη.
Το έργο αποδόθηκε χθες από τους δύο εταίρους παρουσία της Προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου, η οποία ξεναγήθηκε, μαζί με τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη και υπουργούς της κυβέρνησης, παρέα με μαθητές από το γυμνάσιο της Ολυμπίας που έδειξαν στους παρισταμένους τις ψηφιακές αναπαραστάσεις του Νυμφαίου, του Φιλιππείου και του Ναού του Δία. «Η σύνδεση του πολιτισμού μας με τη σύγχρονη τεχνολογία δημιουργεί για τη χώρα νέες λεωφόρους για το πώς μπορούμε να αναδείξουμε ακόμα περισσότερο την πολιτιστική μας κληρονομιά», σημείωσε ο κ. Μητσοτάκης στον χαιρετισμό του, προσθέτοντας ότι αντίστοιχες εμπειρίες θα μπορούσαν να εφαρμοστούν και σε άλλους αρχαιολογικούς χώρους.
Στο μήνυμά του, ο πρόεδρος της Microsoft Μπραντ Σμιθ τόνισε ότι το έργο επιτρέπει στις επόμενες γενιές να εξερευνήσουν το παρελθόν με νέους τρόπους, ενώ ο πρόεδρος της Microsoft για την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, Φιλίπ Ρογκ, υιός του πρώην προέδρου της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής Ζακ Ρογκ, υπογράμμισε ότι το έργο της Ολυμπίας στέλνει το μήνυμα για το πώς συγκεράζονται ο πολιτισμός, τα ολυμπιακά ιδεώδη και η τεχνολογία «για να μιλήσουν σε μια γλώσσα που υπερβαίνει γενιές, κουλτούρες και γεωγραφίες». Για μια μοναδική ευκαιρία για την περιοχή και την τοπική κοινωνία έκανε λόγο ο δήμαρχος Ολυμπίας Γιώργος Γεωργιόπουλος.
Μιλώντας στους δημοσιογράφους, ο γενικός διευθυντής της Microsoft Ελλάδας, Κύπρου και Μάλτας Θεοδόσης Μιχαλόπουλος σημείωσε ότι το έργο της Αρχαίας Ολυμπίας εντάσσεται στην ευρύτερη πρωτοβουλία της εταιρείας «Τεχνητή νοημοσύνη για την πολιτιστική κληρονομιά» και ότι είναι το μεγαλύτερο που έχει υλοποιήσει η Microsoft σε αυτό το επίπεδο.
Η ψηφιακή εμπειρία των «Κοινών Τόπων» γίνεται πραγματικότητα μέσα από την εφαρμογή ή την ιστοσελίδα olympiacommongrounds.gr αλλά και μέσα από μια δωρεάν διαδραστική εικονική περιήγηση στο Ολυμπιακό Μουσείο που γίνεται με τη βοήθεια της συσκευής της Microsoft HoloLens 2, την οποία δοκιμάσαμε πριν από λίγες μέρες.
Φορώντας ειδικά γυαλιά περιηγηθήκαμε σε μια ειδική εγκατάσταση που έχει στηθεί στο μουσείο, στην οποία κυριαρχεί μια μεγάλη μακέτα της Αρχαίας Ολυμπίας. Ακολουθώντας τις ηχητικές οδηγίες μπήκαμε σε ένα σύμπαν mixed reality και είδαμε τα ολογράμματα των μνημείων να υψώνονται στον χώρο και πάνω στην παλάμη του χεριού μας.
Μπορεί το περιβάλλον στο οποίο κινηθήκαμε τις τελευταίες ώρες και μέρες να ήταν κατά βάση εικονικό, αλλά τα θετικά αποτελέσματα της σύζευξης τεχνολογίας και πολιτισμού είναι εντελώς πραγματικά.
ΑΠΟΨΕΙΣ
Ψηφιακές περιηγήσεις
Του Γιώργη Μαγγίνη*
Η ψηφιακή τεχνολογία μπήκε για πρώτη φορά στην καθημερινότητα των μουσείων κατά τη δεκαετία του 1990 ως αρωγός στη διαχείριση του τεράστιου όγκου δεδομένων για τις συλλογές τους. Καθώς το Διαδίκτυο διευρυνόταν και γινόταν πιο εύχρηστο, διαπιστώθηκε η δυνατότητα διάχυσης των δεδομένων αυτών στο ευρύ κοινό. Εως τα τέλη του 20ού αιώνα η διάχυση αυτή γινόταν αποκλειστικά μέσω εκθέσεων και εκδόσεων, με σημαντικούς περιορισμούς χρόνου, τόπου και κόστους. Στην Ελλάδα, τη διάχυση δεδομένων για τις συλλογές διευκόλυναν μεγάλα ευρωπαϊκά προγράμματα, όπως για παράδειγμα η Κοινωνία της Πληροφορίας (από το 2004), τα οποία επέτρεψαν στους διορατικότερους οργανισμούς να ψηφιοποιήσουν το πολιτιστικό τους απόθεμα και να το διαθέσουν μέσα από τους ιστοτόπους τους. Σε επόμενο στάδιο, η πρόοδος στις τεχνικές καταγραφής χώρων με λήψεις 360 μοιρών και στην αναπαραγωγή των λήψεων αυτών σε εικονικά περιβάλλοντα –προσβάσιμα μέσω υπολογιστών και κινητών συσκευών– έδωσε τη δυνατότητα όχι απλώς «ξεφυλλίσματος» καταλόγων αντικειμένων αλλά και «εικονικών επισκέψεων» στις αίθουσες των μουσείων. Η δυνατότητα αυτή αξιοποιήθηκε από εκατομμύρια ψηφιακούς επισκέπτες όταν τα κτίρια των μουσείων σε όλον τον κόσμο καθαυτά έκλεισαν λόγω της πανδημίας τον Μάρτιο του 2020. Στο Μουσείο Μπενάκη νιώσαμε τη δύναμη της ψηφιακής εμπειρίας όταν, χάρη στη δυνατότητα εικονικής επίσκεψης 360 μοιρών, η κίνηση στον ιστότοπό μας αυξήθηκε δραματικά και το Μουσείο εμφανίστηκε στον διεθνή Τύπο ανάμεσα στα μεγαλύτερα συναφή ιδρύματα του κόσμου.
Καθώς η κοινότητα των πολιτιστικών οργανισμών προσπαθεί να ψηλαφήσει τις προοπτικές της εποχής πέρα από την πανδημία, νέες τεχνολογίες επαυξημένης πραγματικότητας διευρύνουν την ποικιλία των ψηφιακών προϊόντων και υπόσχονται επικοινωνία και διάδραση με νέες ομάδες κοινού. Οι τεχνολογίες αυτές δεν τεκμηριώνουν απλώς τα αντικείμενα ή τον εκθεσιακό τόπο τους, αλλά και τα φέρνουν στον προσωπικό χώρο των ψηφιακών επισκεπτών και τα τοποθετούν πλάι ή πάνω τους, ως «εικονικά» έπιπλα, κοσμήματα ή ρούχα.
Η ψηφιακή τεχνολογία προχωράει με άλματα και η πρόκληση είναι πλέον όχι τόσο στο πώς θα συμπορευθούμε μαζί της αλλά στο πώς θα επιλέξουμε ανάμεσα στις δυνατότητες που μας προσφέρει με γνώμονα την ουσιαστικότερη εκπαιδευτική και ψυχαγωγική εμπειρία των χρηστών.
* Ο κ. Γιώργης Μαγγίνης είναι επιστημονικός διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη.
Πολυεπίπεδη e-εμπειρία
Του Δημήτρη Αθανασούλη*
Οι δυνατότητες των νέων τεχνολογιών έχουν από νωρίς αξιοποιηθεί στην πολιτιστική κληρονομιά, κατ’ αρχήν στο πεδίο της αρχαιολογικής έρευνας. Νέα ψηφιακά εργαλεία, όπως το Archaeorama, που αναπτύσσει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Αιγαίου και εξειδικευμένη ιδιωτική εταιρεία, με στόχο τη διαβαθμισμένη διαδικτυακή πρόσβαση σε πραγματικό χρόνο στην ανασκαφική διαδικασία, δεν συντρέχουν απλώς στην επιστημονική τεκμηρίωση, αλλά διευρύνουν πολύτροπα τα πεδία εξερεύνησης της αρχαιολογικής κληρονομιάς από το ευρύ κοινό.
Καταλυτικότερες είναι οι δυνατότητες που παρέχουν οι νέες τεχνολογίες στην ανάδειξη μνημείων και αρχαιολογικών χώρων, παρά τις διαχειριστικές δυσχέρειες, όπως η ανάγκη διαρκούς αναβάθμισης των εφαρμοσμένων ψηφιακών συστημάτων λόγω της ραγδαίας απαξίωσής τους από τις καταιγιστικές τεχνολογικές εξελίξεις.
Τα ψηφιακά επιτεύγματα, όπως η Τεχνητή Νοημοσύνη, δεν θεωρούνται απλώς μέσα που διευκολύνουν τη σφαιρικότερη πρόσληψη των μνημείων. Συγκροτούν πολυδιάστατες τεχνοπολιτισμικές πρακτικές που συνδιαμορφώνουν τον πολιτισμό της μετανεωτερικότητας, αλλάζοντας –στην περίπτωση της αρχαιολογικής κληρονομιάς– ακόμη και το περιεχόμενο εννοιών όπως περιήγηση ή θέαση. Μεταβάλλουν τον τρόπο πρόσληψης των μνημείων και την εμπειρία του αρχαιολογικού χώρου, και μεταφέρουν σε νέα επίπεδα τα αισθητηριακά ερεθίσματα του μνημειακού αντικειμένου.
Η επαυξημένη και εικονική πραγματικότητα καθώς τελειοποιείται, ανταγωνίζεται ευθέως την υλικότητα των μνημείων προσφέροντας πολυεπίπεδη εμπειρία και ενσωματωμένη πληροφορία που δεν διαθέτει ένας απλός περιηγητής της Δήλου σήμερα. Αυτή όμως η ψηφιακή περιήγηση δεν είναι υποχρεωτικό να γίνεται επιτόπια, με ένα επίπονο και κοστοβόρο ταξίδι μεσοπέλαγα. Μπορεί να την απολαύσει κανείς διαδικτυακά από το σπίτι του στο Τόκιο ή την Κουάλα Λουμπούρ. Η αποεδαφοποίηση της εμπειρίας και η αποϋλικοποίηση του μνημείου δημιουργούν μια εντελώς νέα συνθήκη και αναπόφευκτα αναπροσδιορίζουν την έννοια, το περιεχόμενο και την αυταξία της πολιτισμικής κληρονομιάς. Στη μεταδιαχείριση του πολιτισμικού αποθέματος στόχος είναι το εικονικό να λειτουργεί όχι ανταγωνιστικά και αντιστικτικά, αλλά συμπληρωματικά στο πραγματικό μνημείο, ώστε να μην ακυρώνεται η ενσώματη επίσκεψη και αδιαμεσολάβητη σχέση, η οποία ενδυναμώνεται μόνο με εμπράγματες επεμβάσεις, όπως η αναστήλωση.
Μετά την ανάδυση της αυταξίας του μνημείου από τον ιστορικισμό του 19ου αιώνα, την ανανοηματοδότησή του στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα από νέα δρώντα κοινωνικά υποκείμενα –με τη μετάβαση από τον κυβερνοπολιτισμό στο μετασύμπαν (metaverse)– ο κυβερνοχώρος υποστασιοποιείται και δημιουργεί μια νέα πολιτισμική τάξη, που ανακατευθύνει τη μελέτη του μνημειακού αποθέματος και ανασημασιοδοτεί –καλύτερα: επανεπινοεί– τα μνημεία μέσα στο ψηφιακό συγκείμενο.
* Ο κ. Δημήτρης Αθανασούλης είναι έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων.
Πολιτισμός και τεχνολογία
Του Πέτρου Θέμελη*
Μας χαρακτηρίζει και μας διαφοροποιεί από τα ζώα πρωτίστως η χρήση της φωτιάς που μας δίδαξε ο τιτάνας Προμηθέας. Είμαστε τα μοναδικά όντα στη γη που χρησιμοποιούμε γλώσσα συγκροτημένη και πολύπλοκη, όντα επιδέξια με εξαιρετική στερεοσκοπική όραση, ευέλικτους βραχίονες, ευκίνητα δάκτυλα και εγκέφαλο ικανό να συντονίζει την όραση και την δεξιότητα να κατασκευάζουμε και να χρησιμοποιούμε εργαλεία, πολύπλοκες μηχανές και αλγόριθμους. Ανακαλύψαμε αλφάβητο και γραφή, κατασκευάζουμε και χρησιμοποιούμε ηλεκτρονικούς υπολογιστές, κινητά τηλέφωνα νέας γενιάς, ντρόουν και όπλα φονικά… «Eίμαστε τυχεροί που η πορεία του σύμπαντος δεν οδήγησε μόνο στη δημιουργία της ζωής, αλλά και του πολιτισμού και των τεχνών» (Ilya Prigogine 1996) και της τεχνολογίας, προσθέτω. Η Τεχνολογία αναγνωρίζεται ως άξονας βελτίωσης της ποιότητας ζωής, σημαντικός παράγοντας κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης και επικοινωνίας, σχετίζεται με διαδικασίες ένταξης στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, με τις συνθήκες παραγωγής αγαθών και ιδεών, με διαχείριση γνώσεων. Δημιουργήσαμε πολιτισμό αντάμα με την τεχνολογία.
Ο πολιτισμός, και με την έννοια της πολιτιστικής κληρονομιάς, δεν νοείται χωρίς την τεχνολογία. Δεν είναι μόνο τα υλικά κατάλοιπα του παρελθόντος που αντιμετωπίζονται σήμερα με αναλυτικές μεθόδους οπότε ένας H/Y βρίσκεται πάντοτε στη διάθεση των ερευνητών αρχαιολόγων για την εισαγωγή και την επεξεργασία των δεδομένων. Προσωπικά βιώματα και συναισθήματα ανακατεμένα με μνήμες, εικόνες από ντρόουν, ακούσματα και διαβάσματα πρόσφατων μελετών μέσω ειδικών sites περνούν στο σουρωτήρι της λογικής και μεταμορφωμένα σε λέξεις διοχετεύονται στα δάκτυλα που χτυπούν με δύναμη τους χαρακτήρες στο πληκτρολόγιο. Βλέπεις καθαρά στην οθόνη τις λέξεις να συνθέτουν νοηματικές ενότητες. Αισθάνεσαι έντονη τη χαρά μιας γέννησης. Η μετατροπή της αποτυπωμένης στην οθόνη σκέψης σε κάτι υλικό είναι απλή: ανοίγεις το παράθυρο file, κάνεις κλικ στο print. Ο εκτυπωτής laser γουργουρίζει και το λευκό χαρτί Α4 τινάζεται έξω ζεστό με τις λέξεις οργανωμένες σε στίχους, σειρές και παραγράφους. Η διαδικασία επαναλαμβάνεται ασταμάτητα για ώρες πολλές, βδομάδες, μήνες, χρόνια με συνεχώς εξυπνότερο soft- και τελειότερo hardware.
* Ο Πέτρος Θέμελης είναι αρχαιολόγος