Η πτώση των χρηματιστηριακών δεικτών διεθνώς όταν πρόσφατα έγινε γνωστή η νέα μετάλλαξη –«Oμικρον», όπως ονομάστηκε– του κορωνοϊού αποτελεί εκκωφαντικό μήνυμα για το πώς συνδέονται η υγεία με την οικονομία παγκοσμίως. Η αβεβαιότητα των τραπεζών, των ασφαλιστικών οργανισμών και των επενδυτικών κεφαλαίων για την εξέλιξη της πανδημίας, αλλά και οι κλυδωνισμοί σε κραταιά συστήματα υγείας δικαιολογούν απόλυτα την ανάγκη των stress tests για τα εθνικά συστήματα υγείας (ΕΣΥ) στην οποία εστιάζει ο Ηλίας Μόσιαλος, χρησιμοποιώντας έναν όρο που παραπέμπει ευθέως στα stress tests των τραπεζών μετά τη διεθνή χρηματοπιστωτική κρίση τo 2008 με την κατάρρευση της Lehman Brothers. Ο Ελληνας καθηγητής Πολιτικής και Διοίκησης της Υγείας στην Ιατρική Σχολή του Imperial College London και στο τμήμα Πολιτικής Υγείας στο London School of Economics (LSE) τονίζει πως τρία είναι τα βασικά «κλειδιά» για να ολοκληρωθεί ο κύκλος της πανδημίας: Εμβολιασμός στο 80% του πλανήτη, διαθεσιμότητα αντι-ιικών φαρμάκων, παρακολούθηση των κινήσεων του κορωνοϊού.
Ο 18χρονος πρωτοετής της Νομικής, που κατά τη συνάντησή μας σε κεντρικό καφέ της Αθήνας ενθουσιασμένος πλησίασε και του ζήτησε μια selfie, δεν έφερε καθόλου σε δύσκολη θέση τον Ηλία Μόσιαλο. Ο πανεπιστημιακός είναι ιδιαίτερα επικοινωνιακός αλλά και απόλυτα προσεκτικός στα λόγια του. Χαρίσματα πολύτιμα σε μια εποχή που πολλοί διαμαρτύρονται για την υπερέκθεση των γιατρών που με δηλώσεις επηρεάζουν τους πολίτες, οι οποίοι οφείλουν να ενημερωθούν, αλλά ταυτόχρονα αναζητούν μια νότα αισιοδοξίας για να προχωρήσουν σε αυτές τις πρωτόγνωρες συνθήκες. «Τώρα έχουμε λιγότερες αβεβαιότητες για τον κορωνοϊό, είμαστε περισσότερο προετοιμασμένοι», λέει ο κ. Μόσιαλος και αναμένει πώς θα αντιδράσει ο ιός όταν αληθινά… στριμωχτεί, μετά και τον εμβολιασμό όλο και μεγαλύτερων πληθυσμών στον κόσμο.
«Η διεθνής επιστημονική κοινότητα ανέμενε μια πανδημία εδώ και 10-15 χρόνια. Υπήρχαν οι ενδείξεις. Μιλώ για τη μεγάλη εσωτερική μετανάστευση πληθυσμών σε χώρες με χαμηλό και μέσο εισοδηματικό επίπεδο. Η αύξηση των πληθυσμών των μεγαλουπόλεων σε ένα πλαίσιο πολεοδομικής αναρχίας και η συνύπαρξη ανθρώπων και ζώων δημιουργεί προϋποθέσεις για επιδημίες. Τα μεγαλύτερα μεταναστευτικά ρεύματα κινούνται εντός των χωρών. Το είδαμε στην Κίνα και την Ινδία, θα αρχίσει σε χώρες όπως το Πακιστάν, η Ινδονησία, το Μπανγκλαντές καθώς και στην Αφρική», παρατηρεί ο κ. Μόσιαλος και προειδοποιεί ότι «δεν πρέπει να επικρατήσει η νοοτροπία ότι η επόμενη πανδημία θα έρθει στα επόμενα 100 χρόνια. Μπορεί να συμβεί πιο σύντομα. Απαιτείται, λοιπόν, συνεργασία των υπουργείων Υγείας, Πολιτικής Προστασίας, Αγροτικής Οικονομίας και Οικονομικών για μια συντονισμένη πολιτική για τα προβλήματα που θα προκύψουν από την κλιματική αλλαγή, την εσωτερική μετανάστευση, την κατάχρηση των αντιβιοτικών από ανθρώπους. Το επόμενο διεθνές υγειονομικό πρόβλημα θα είναι λόγω των αντιβιοτικών. Εχουμε υπερεκτεθεί στα αντιβιοτικά και είμαστε ευάλωτοι. Αρα χρειάζονται νέες γενιές αντιβιοτικών φαρμάκων για να φτιάξουμε το οπλοστάσιό μας. Γι’ αυτό απαιτείται σύμπραξη των κυβερνήσεων και του ιδιωτικού τομέα για συγχρηματοδότηση».
Η φύση του ανθρώπου
«Το επόμενο διεθνές υγειονομικό πρόβλημα θα είναι λόγω των αντιβιοτικών. Εχουμε υπερεκτεθεί στα αντιβιοτικά και είμαστε ευάλωτοι».
Οταν τελειώσει η πανδημία –μέσα στο 2022 ή έστω λίγο αργότερα, το πρώτο εξάμηνο του 2023– θα ξεχάσουμε τα δεινά της ανθρωπότητας; Η ανθρώπινη φύση είναι αισιόδοξη αλλά και κοντόφθαλμη, ελπίζοντας πως «σε μένα δεν θα συμβεί»! Οι βασικές κινήσεις για να είναι ο κόσμος θωρακισμένος μπροστά σε μια νέα πανδημία είναι τρεις, σύμφωνα με τον Ελληνα πανεπιστημιακό.
«Κατ’ αρχάς προβληματίζει ότι το 80% της ταυτοποίησης των μεταλλάξεων του κορωνοϊού έχει γίνει στη Βόρεια Αμερική και στην Ευρώπη και μόνο το 20% σε άλλες χώρες. Αυτό δείχνει πόσο πρέπει να ενισχυθούν τα εθνικά συστήματα υγείας των χωρών μεσαίου και χαμηλού εισοδήματος για να προστατεύσουμε τον πλανήτη», αναφέρει ο κ. Μόσιαλος, υπενθυμίζοντας πόσα προβλήματα αντιμετώπισαν κραταιά συστήματα υγείας, όπως π.χ. στη Βόρεια Ιταλία, τη Βρετανία, ακόμη και τη Γερμανία. «Χρειαζόμαστε stress tests των εθνικών συστημάτων υγείας ώστε να γνωρίζουμε κατά πόσον είναι σε θέση να ανταποκριθούν σε ανάλογες συνθήκες. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας πρέπει να αποκτήσει θεσμικό ρόλο και την αρμοδιότητα να κάνει την αξιολόγηση των ΕΣΥ». Κατά δεύτερον, αφήσαμε χωρίς εποπτεία τις οικογένειες των κορωνοϊών, όπως αποδεικνύεται! Η παρακολούθηση της εξέλιξης των οικογενειών ιών και η άμεση πιστοποίηση των προβλημάτων στο πλαίσιο ενός παγκόσμιου συστήματος επιδημιολογικής επιτήρησης είναι ο δεύτερος τομέας στον οποίο η διεθνής κοινότητα πρέπει, σύμφωνα με τον κ. Μόσιαλο, να δώσει βάρος. «Να μελετάμε τις οικογένειες των ιών, όπως έχουμε τα εργαστήρια γρίπης σε όλο τον κόσμο και βρίσκουμε τις μεταλλάξεις της και τα εμβόλια».
Τρίτος στόχος για τη θωράκιση των ΕΣΥ, σύμφωνα με τον Ελληνα πανεπιστημιακό, είναι η ενίσχυση της δυνατότητας παραγωγής εμβολίων και φαρμάκων όχι σε εννέα με δώδεκα μήνες, αλλά μέσα σε ένα τετράμηνο. «Προς τη κατεύθυνση αυτή κινείται η Ευρωπαϊκή Ενωση με τη δημιουργία του Health Emergency Preparedness and Response Authority (HERA) που θα ασχολείται με την ανακάλυψη νέων εμβολίων και φαρμάκων. Επίσης, το Ευρωπαϊκό Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νόσων (ECDC) πρέπει να ενισχυθεί και να καλύπτει όλες τις χώρες της Ευρώπης», παρατηρεί.
«Χρειάζονται επενδύσεις για την υγεία και να μην μπαίνει ο τομέας της υγείας στο πλαίσιο της δημοσιονομικής προσαρμογής της Ευρωζώνης», δηλώνει ο κ. Μόσιαλος και τονίζει: «Τα παγκόσμια χρηματοπιστωτικά ιδρύματα θα πρέπει για τις εκτιμήσεις τους να λαμβάνουν υπόψη και τις εξελίξεις στον χώρο της υγείας. Μην εκπλαγείτε εάν στο μέλλον οι τράπεζες και οι ασφαλιστικοί οργανισμοί προσλαμβάνουν γιατρούς και ειδικούς στον χώρο της υγείας».
«Τα ελληνικά ΑΕΙ χρειάζονται ευελιξία»
«Τα ελληνικά πανεπιστήμια, με βάση τις θέσεις που καταλαμβάνουν στις διεθνείς αξιολογήσεις ΑΕΙ, είναι αξιόλογα εάν συνεκτιμήσουμε τις χρηματοδοτικές τους δυνατότητες και το πολύ δυσμενές θεσμικό πλαίσιο, το οποίο χαρακτηρίζεται από την απουσία ευελιξίας», παρατηρεί ο Ηλίας Μόσιαλος, μιλώντας για την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Εκείνος σπούδασε στην Ιατρική Σχολή Αθηνών και συνέχισε τις σπουδές του στη Βρετανία, όπου και διδάσκει (στο Imperial College London και στο London School of Economics – LSE).
Στη Βρετανία
«Στο πανεπιστήμιό μου ιδρύθηκε το Τμήμα Πολιτικής Υγείας το 2017 με εσωτερική απόφαση του ιδρύματος. Σχετικές αποφάσεις για ίδρυση ενός τμήματος δεν χρειάζονται έγκριση από κάποια ρυθμιστική αρχή ούτε από το υπουργείο Παιδείας της Βρετανίας. Το τμήμα είναι αυτοχρηματοδοτούμενο, έχοντας έσοδα από τα δίδακτρα και τα ερευνητικά προγράμματα που διεκδικεί και παίρνει. Εμείς δεν εξαρτώμεθα από τον κρατικό προϋπολογισμό», λέει ο κ. Μόσιαλος, εκτιμώντας ότι στην Ελλάδα «για παράδειγμα, το τμήμα μου περνάει ετήσια αξιολόγηση για τις ακαδημαϊκές επιδόσεις, για τις επιδόσεις του στην έρευνα αλλά και για την πορεία των οικονομικών του. Με βάση αυτές επαναπροσδιορίζει τις αποφάσεις του. Τα ελληνικά πανεπιστήμια θα πήγαιναν πολύ καλύτερα εάν διέθεταν μεγαλύτερη ευελιξία με την παράλληλη διασφάλιση βέβαια ότι δεν θα υπάρχουν φαινόμενα οικογενειοκρατίας, κομματοκρατίας και ευρύτερα αναξιοκρατικών επιλογών στο προσωπικό τους».
Ταυτόχρονα, ο Ελληνας πανεπιστημιακός εστιάζει στην ανάγκη αξιοποίησης του τεράστιου δυναμικού των Ελλήνων επιστημόνων που ζουν στο εξωτερικό. Η τηλεκπαίδευση προσφέρει μία σημαντική ευκαιρία. Πολλοί Ελληνες θα ήθελαν να κάνουν μάθημα σε ένα ελληνικό ΑΕΙ. Θα μπορούσε να αναζητηθούν φόρμες για να τους αξιοποιήσουν τα ελληνικά πανεπιστήμια, παρατηρεί ο ίδιος.
«Υπάρχει μια Ελλάδα στο εξωτερικό που την επικαλούμαστε συνέχεια, αλλά δεν κάνουμε κάτι για να μας βοηθήσει. Μάλλον, στην πράξη, την έχουμε ξεχάσει», τονίζει.
«Να αναβιώσει ο θεσμός του γενικού αρχιάτρου»
«Θα προτιμούσα στην Ελλάδα να έχουμε θεσμούς όπως τον γενικό αρχίατρο της χώρας. Υπήρχε, αλλά καταργήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Πίσω από τον γενικό αρχίατρο –τελευταία ήταν η αείμνηστη, σπουδαία Μερόπη Βιολάκη– θα υπάρχει ένας οργανισμός που συλλέγει δεδομένα, θα αναλύει, θα παράγει σενάρια και θα ενημερώνει την κυβέρνηση, τους φορείς και τους πολίτες για τις επιστημονικές εξελίξεις. Αυτός θα διαχειρίζεται και τα θέματα της επικοινωνίας, όταν θα έχει ξεσπάσει μια κρίση όπως η σημερινή», παρατηρεί ο κ. Μόσιαλος, σχολιάζοντας το ερώτημα για την πολυφωνία των επιστημόνων που παρατηρείται. «Η θεσμική υστέρηση συνέβαλε στο να υπάρξουν πολλαπλές πηγές επικοινωνίας. Οταν απουσιάζει η θεσμική παρέμβαση, σε συνθήκες αβεβαιότητας όπως η πανδημία, μπορεί να δημιουργηθεί σύγχυση», τονίζει ο κ. Μόσιαλος.
Ο ίδιος άλλωστε προτείνει ευρείες τομές στο Εθνικό Σύστημα Υγείας, που ξεκινούν από τον επαναπροσδιορισμό του ρόλου του υπουργείου και φθάνουν στην αναδιάρθρωση των προγραμμάτων σπουδών των τμημάτων όλων των κλάδων υγείας. Μεταξύ των θέσεών του για την πολιτική της Ελλάδας στον χώρο της υγείας, όπως αποτυπώθηκαν στην προ ημερών ομιλία του όταν έγινε επίτιμος διδάκτορας της Ιατρικής Σχολής Αθηνών, είναι πως «το υπουργείο Υγείας πρέπει να έχει την αρμοδιότητα της χάραξης της στρατηγικής του δημόσιου συστήματος υγείας και να εποπτεύει τους οργανισμούς του υπουργείου, στους οποίους πρέπει να αποκεντρωθούν σημαντικές αρμοδιότητες, και οι οργανισμοί του υπουργείου –για παράδειγμα ο ΕΟΦ, ο ΟΚΑΝΑ, ένας νέος οργανισμός για την ποιότητα– πρέπει να αποκτήσουν μεγαλύτερη διοικητική επάρκεια. Οι διοικήσεις τους πρέπει να επιλέγονται με ανοιχτές διαδικασίες, χωρίς κομματικά κριτήρια και με γνώμονα τη διοικητική επάρκεια και τις απαιτούμενες δεξιότητες». Aλλωστε, ο κ. Μόσιαλος εστιάζει στο προσωπικό των νοσοκομείων αναφέροντας ότι «η επιλογή των γιατρών πρέπει να γίνεται με βασικό κριτήριο την κλινική τους επάρκεια και τις γνώσεις τους και όχι την προϋπηρεσία. Οι επιτροπές επιλογής δεν πρέπει να κυριαρχούνται από τοπικά στελέχη του συστήματος, πρέπει να έχουν διευρυμένη σύνθεση με συμμετοχή αναγνωρισμένων κλινικών γιατρών από το ευρύτερο σύστημα υγείας». Η μεταρρύθμιση, άλλωστε, πρέπει να συμπεριλάβει και την εκπαίδευση των φοιτητών. «Πρέπει να υπάρχουν ενιαίοι στόχοι και προγράμματα σπουδών και εκπαίδευσης όλων των κλάδων υγείας σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο. Επιβάλλεται να θεσπιστούν υψηλά ποιοτικά κριτήρια για τη μέτρηση αποτελεσμάτων και συνεχής μεταφορά τεχνογνωσίας και δεξιοτήτων, τόσο μεταξύ των ΑΕΙ αλλά και των κέντρων κλινικής εκπαίδευσης», εκτιμά ο καθηγητής του Imperial. Εκτός από τη χρηματοδότηση των προληπτικών εξετάσεων χρειάζονται ουσιαστική ενημέρωση των πολιτών, συλλογή στοιχείων και καταγραφή αποτελεσμάτων. «Είναι ενδεικτικό ότι ενώ τα εμβόλια κατά του τραχήλου της μήτρας είναι δωρεάν, η συμμετοχή στους εμβολιασμούς είναι μικρή», παρατηρεί, προσθέτοντας ότι είναι απαραίτητη η δημιουργία δικτύων γιατρών πολλαπλών ειδικοτήτων, νοσηλευτών και άλλων επαγγελμάτων υγείας με ενίσχυση της τεχνολογικής και διαγνωστικής τους επάρκειας. «Αν δεν γίνει αυτό, γιατροί και νοσηλευτές θα έχουν απλώς ρόλο τροχονόμων διακίνησης ασθενών στα νοσοκομεία», λέει.
«Παράλληλα, στις περιφέρειες της χώρας απαιτείται διασύνδεση των γενικών νοσοκομείων με τα πιο κοντινά πανεπιστημιακά νοσοκομεία για ενίσχυση της εκπαίδευσης και της μεταφοράς της τεχνογνωσίας. Σε επίπεδο νομού αν υπάρχουν δύο ή τρία νοσοκομεία, οφείλει να θεσπιστεί και να διασφαλιστεί ένα ενιαίο πλαίσιο αποφάσεων και συμπληρωματικές λειτουργίες».
Τέλος, κρίσιμα ζητήματα είναι η άμεση ψηφιοποίηση του ΕΣΥ και η δημιουργία βάσεων δεδομένων για όλες τις δραστηριότητες εντός του ΕΣΥ, ώστε οι αποφάσεις να στηρίζονται στην τεκμηρίωση, καθώς και το σταθερό στρατηγικό πλαίσιο για τη φαρμακευτική πολιτική με ενίσχυση των διαδικασιών αξιολόγησης της βιοϊατρικής τεχνολογίας, με κίνητρα για τις κλινικές δοκιμές και ερευνητικές επενδύσεις στην Ελλάδα.