Πολλές φορές η πανδημία παρουσιάστηκε ως ένας «αόρατος πόλεμος», που απαιτεί «στρατηγικές εξόντωσης του εχθρού» και «αποτελεσματικά όπλα». Δεν είχαμε, όμως, διανοηθεί ότι πίσω από τους αυξανόμενους αριθμούς θυμάτων κρύβεται ένας αντίστοιχα υψηλός αριθμός παιδιών – ορφανών. Αμέτρητα παιδιά σε όλο τον κόσμο έχασαν τα τελευταία δύο χρόνια γονιό ή τον κηδεμόνα τους, τον άνθρωπο που είχε αναλάβει την ανατροφή τους. Σύμφωνα με μελέτη του National Institutes of Health, που δημοσιεύθηκε τον Ιούλιο του 2021 στο The Lancet, τους πρώτους δεκατέσσερις μήνες της πανδημίας, 1,5 εκατομμύριο παιδιά έχασαν έναν ή δύο γονείς ή κηδεμόνα λόγω της πανδημίας. Οπως τονίζεται στην έκθεση, ο θάνατος μπορεί να προήλθε άμεσα ως επίπτωση της λοίμωξης ή έμμεσα ως συνέπεια των συνθηκών ζωής επί πανδημίας. Το μοντέλο υπολογισμού βασίστηκε σε στατιστικά στοιχεία 21 χωρών – μεταξύ των οποίων και τις ΗΠΑ, όπου τα ορφανά υπολογίζονταν τότε σε τουλάχιστον 120.000. Η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Μπορεί ακόμα να μην υπάρχουν επίσημα στατιστικά δεδομένα, ωστόσο ο αριθμός των παιδιών δεν είναι διόλου ευκαταφρόνητος. Η εκτεταμένη οικογένεια (παππούδες, θείοι) που ενεργοποιείται αυτόματα φαίνεται ότι έως τώρα απορροφά τους κλυδωνισμούς που προκύπτουν και αναλαμβάνει χρέη γονέα και κηδεμόνα.
Αυξημένα αιτήματα
«Εχουν αυξηθεί σημαντικά τα αιτήματα που φτάνουν στα συμβουλευτικά μας κέντρα σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη», λέει στην «Κ» η κ. Ντίνα Τσελεπή, ψυχολόγος και διευθύντρια του Συμβουλευτικού Κέντρου Στήριξης Παιδιών και Οικογενειών που Πενθούν της «Μέριμνας». «Πρόκειται για παιδιά που έχουν χάσει γονιό λόγω COVID-19», διευκρινίζει, «ενδεικτικά, πέρυσι τον Ιανουάριο το Κέντρο μας στην Αθήνα είχε αναλάβει ένα τέτοιο περιστατικό, ενώ φέτος τον Ιανουάριο τα περιστατικά ήταν δώδεκα». Τα αιτήματα, τόσο σε Αθήνα όσο και σε Θεσσαλονίκη, βαίνουν αυξανόμενα. Η απώλεια ενός αγαπημένου μας προσώπου στη διάρκεια της παιδικής και εφηβικής ηλικίας ήταν ανέκαθεν μια εξαιρετικά τραυματική εμπειρία – οι αιφνίδιοι και μοναχικοί θάνατοι της πανδημίας, όμως, μετατρέπουν το πένθος σε μια ακόμα πιο πολύπλοκη διαδικασία. «Του πένθους έχει προηγηθεί η αντικειμενική δυσκολία των οικείων να αποχαιρετήσουν τον δικό τους άνθρωπο, προτού αυτός “φύγει”», υπενθυμίζει η κ. Τσελεπή, «οι περιορισμοί αυτοί δυσκολεύουν έτι περαιτέρω τα παιδιά, ειδικά προσχολικής ή πρώτης σχολικής ηλικίας, να αντιληφθούν την οριστικότητα του θανάτου». Εξ ου και συνιστάται να αποφεύγουμε τις πολύ διφορούμενες εκφράσεις, όπως «έφυγε» ή «χάθηκε», που ενδέχεται να μπερδέψουν ακόμα περισσότερο τα παιδιά. Η κοινωνική αποστασιοποίηση λόγω πανδημίας στέρησε από τους πενθούντες τη συμπαράσταση, που πάντοτε παρείχε ο κοινωνικός περίγυρος.
Σε πολλές, μάλιστα, περιπτώσεις, η διάσταση της ευθύνης του εκλιπόντος, που είχε επιλέξει να μην εμβολιαστεί, «βαραίνει» στους ώμους των παιδιών.
Ειδικά προγράμματα ψυχολογικής και υλικής βοήθειας για την αντιμετώπιση απώλειας εξαιτίας της COVID-19.
Οι ενοχές
«Οι ενοχές, που βιώνουν ούτως ή άλλως οι πενθούντες αναλογιζόμενοι όσα θα μπορούσαν να είχαν κάνει ή να μην είχαν κάνει για να αποτρέψουν το μοιραίο, συναντώνται και σε αυτά τα περιστατικά, συχνά πολύ πιο έντονες», επισημαίνει η ίδια, «καθώς πολλά παιδιά ενδεχομένως θεωρούν τους εαυτούς τους υπαίτιους, επειδή έφεραν τον ιό στο σπίτι και μέσω αυτών επιμολύνθηκε και ο εκλιπών». Αντίστοιχα, το παιδί ή ο εναπομείνας γονέας μπορεί να κατηγορούν τον εαυτό τους επειδή δεν κατόρθωσαν να πείσουν τον άνθρωπό τους να εμβολιαστεί. Η ξαφνική απώλεια του γονέα –η υγεία του οποίου ενδεχομένως επιβαρύνθηκε σε μόλις λίγα 24ωρα– γκρεμίζει την ψευδαίσθηση της ασφάλειας που ένιωθαν τα παιδιά, τα οποία δεν αποκλείεται να αναπτύξουν προσωρινά ορισμένους υπερβολικούς φόβους. «Μπορεί να διακατέχονται από φόβο μήπως χάσουν και τον άλλο γονέα ή άλλο προσφιλές πρόσωπο, δεδομένου ότι εν μέσω πανδημίας ουδείς βρίσκεται στο απυρόβλητο, να νιώθουν απέχθεια για τα νοσοκομεία κ.ά.», αναφέρει ενδεικτικά η κ. Τσελεπή.
Τα συμπτώματα
«Παρατεταμένες δυσκολίες σε φαγητό και ύπνο είναι σημάδια που θα πρέπει να μας ανησυχήσουν και να απευθυνθούμε σε ειδικό ψυχικής υγείας ή σε εμάς». Οι ψυχολόγοι της «Μέριμνας» δουλεύουν με τον επιζήσαντα γονέα και αν αυτός δώσει τη συγκατάθεσή του, πραγματοποιούν συνεδρίες και με το παιδί της οικογένειας. «Προσεγγίζουμε κάθε περίπτωση εξατομικευμένα», λέει η κ. Τσελεπή, διευκρινίζοντας ότι «ο θρήνος είναι μια φυσιολογική διεργασία, η στήριξη από επαγγελματία υγείας δεν είναι πάντα απαραίτητη, συχνά το φιλικό και οικογενειακό περιβάλλον μπορεί να ανταποκριθεί». Αναγνωρίζοντας τη δύσκολη θέση στην οποία έχουν περιέλθει χιλιάδες οικογένειες, η Ενωση «Μαζί για το Παιδί» αρχίζει ένα πιλοτικό πρόγραμμα που απευθύνεται σε εκείνες τις οικογένειες που έχασαν ένα ενήλικο μέλος, από 35 έως 55 ετών. «Στον πρώτο κύκλο, που θα διαρκέσει τρεις μήνες, θα ενταχθούν 20 οικογένειες που ζουν στην περιφέρεια Αττικής», εξηγεί στην «Κ» η κ. Μαρία Χατζηνικολάκη, διευθύντρια του «Μαζί για το Παιδί». «Βρισκόμαστε σε συνεργασία με το νοσοκομείο “Αττικόν”, που διαθέτει πτέρυγα COVID-19, όπως και με τις κοινωνικές υπηρεσίες των δήμων», διευκρινίζει η ίδια και προσθέτει ότι «πρόκειται για τους φορείς που ενδεχομένως είναι σε επαφή με τους συγγενείς των εκλιπόντων, οπότε έχουν τη δυνατότητα να κάνουν τις σχετικές παραπομπές». Η Ενωση θα στηρίξει την οικογένεια ψυχολογικά και υλικά. «Σε πολλές περιπτώσεις ο άνθρωπος που έφυγε ήταν ο κατεξοχήν κουβαλητής του σπιτιού, με συνέπεια οι δικοί του να έχουν στερηθεί το βασικό τους εισόδημα», σημειώνει η κ. Χατζηνικολάκη, «γι’ αυτό θα δίνουμε voucher για την αγορά τροφίμων και ειδών πρώτης ανάγκης σε σούπερ μάρκετ για έξι μήνες». Υπάρχουν, ωστόσο, σκέψεις να καλυφθούν και άλλες ανάγκες, όπως τα εξωσχολικά μαθήματα των παιδιών, που ενδεχομένως σε λίγο καιρό να κληθούν να δώσουν Πανελλαδικές. «Θέλουμε να κοινοποιήσουμε την πρωτοβουλία, καθώς πολλοί άνθρωποι –που τους αφορά– ίσως να μην είναι γνώστες των υπηρεσιών μας και γενικότερα να είναι εξοικειωμένοι να ζητούν βοήθεια», καταλήγει η κ. Χατζηνικολάκη. «Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να καλούν απευθείας στη γραμμή 11525».