Ο Ηρόδοτος, στο πρώτο βιβλίο των Ιστοριών του (1.4.4), προβαίνει σε μια κρίσιμη και επίκαιρη επισήμανση: «Οι Πέρσες θεωρούν κτήμα τους την Ασία και τους βάρβαρους λαούς που την κατοικούν, ενώ έχουν σχηματίσει τη γνώμη ότι η Ευρώπη και οι Ελληνες είναι κάτι το ξεχωριστό». Ο Ηρόδοτος γνώριζε ότι οι Ελληνες κατοικούσαν και σε ασιατικά εδάφη, οπότε ο διαχωρισμός αυτός δεν ήταν γεωγραφικός. Δεν ήταν όμως ούτε στενά πολιτισμικός, μια και η λέξη βάρβαρος σήμαινε τον αλλόγλωσσο και δεν είχε μειωτική χροιά· εξάλλου ο πατέρας της Iστορίας απέδιδε τόσο στους Ελληνες όσο και στους βαρβάρους θαυμαστά έργα. Το βαθύτερο νόημα της αναφοράς του Ηροδότου είναι ότι Ασία και Ευρώπη είναι δύο ριζικά διαφορετικοί κόσμοι: από τη μια ο δεσποτισμός και από την άλλη η ελευθερία.
Η Ασία του Ηροδότου είναι ο κόσμος του δεσποτισμού. Σε αυτόν οι άνθρωποι είναι δέσμιοι της αυθαίρετης εξουσίας και του ανορθολογισμού, που υποτάσσονται στη βούληση του συχνά θεοποιημένου ηγεμόνα, που θυσιάζονται άβουλοι για το όφελος του κράτους, το οποίο ταυτίζεται με εκείνο του ηγεμόνα.
Οι Ελληνες και η Ευρώπη του Ηροδότου είναι ο κόσμος της ελευθερίας. Οι άνθρωποι σε αυτή την επικράτεια είναι ελεύθεροι γιατί διαθέτουν την πνευματική καλλιέργεια και την ωριμότητα να κρίνουν υπεύθυνα, να εκφράζουν την άποψή τους με παρρησία, να συνδιαλέγονται με τους συμπολίτες τους και να συνδιαμορφώνουν τις πολιτικές αποφάσεις. Είναι αυτόνομες και υπεύθυνες προσωπικότητες, φορείς αξιών, δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Το κράτος είναι το σύνολο τέτοιων πολιτών και το κοινό αγαθό επιδιώκεται μέσω της τελείωσης των ατόμων· όχι μέσω της τυφλής υπακοής σε μια αυθαίρετη εξουσία.
Ο Ηρόδοτος δεν αμφισβητεί τα θαυμαστά έργα των βαρβάρων και τα μεγάλα τους κατορθώματα. Ούτε τα βάζει στο ζύγι με εκείνα των Ελλήνων για να τα υποτιμήσει. Η αναφορά του σε δύο κόσμους –του δεσποτισμού και της ελευθερίας– έχει σκοπό να υπογραμμίσει ότι δεν έχει σημασία μόνο το τι κάνεις, το αποτέλεσμα, αλλά και το πώς το κάνεις, οι τρόποι για την επίτευξή του. Στην επικράτεια της ελευθερίας το αποτέλεσμα πρέπει να επιτευχθεί με θεσμικό και νόμιμο τρόπο. Οι αρχές, οι αξίες και το δίκαιο είναι αυτοσκοποί, δεν είναι μέσα. Αντίθετα, η ρήση του Ντενγκ Ξιαοπίνγκ «άσπρη γάτα, μαύρη γάτα, δεν έχει σημασία, αρκεί να πιάνει τα ποντίκια» συνιστά την επιτομή του δεσποτισμού, μια και τα πάντα υποτάσσονται στο αποτέλεσμα. Αυτή είναι η δομική διαφορά μεταξύ των κόσμων του δεσποτισμού και της ελευθερίας.
Δυστυχώς, όσοι κατοικούμε στην επικράτεια της ελευθερίας μοιάζει να έχουμε λησμονήσει το μάθημα του Ηροδότου, υποσκάπτοντας τις αξίες που διαφοροποιούν τον κόσμο μας από εκείνο του δεσποτισμού. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε καταστήσει βασικό πολιτικό πρόταγμα την αποτελεσματικότητα. Δεν μας απασχολούν τόσο οι τρόποι με τους οποίους επιτυγχάνεται το αποτέλεσμα, αλλά το αποτέλεσμα καθαυτό. Εχουμε λατρέψει την αποτελεσματικότητα του κόσμου του δεσποτισμού και έχουμε βάλει πολύ νερό στο κρασί μας για να επωφεληθούμε οικονομικά από τις συναλλαγές μαζί του. Μάλιστα, υιοθετήσαμε και εφαρμόσαμε –ευτυχώς περιστασιακά– πρακτικές της επικράτειας του δεσποτισμού στο όνομα της αποτελεσματικότητας. Εξ ου ο θαυμασμός ορισμένων για πολιτικούς που θεωρούνται αποτελεσματικοί, όπως ο Πούτιν και ο Ερντογάν, παρότι είναι αδιαμφισβήτητα δεσποτικοί.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία ευτυχώς μας ξυπνά από τον πνευματικό και πολιτικό λήθαργο στον οποίο έχουμε βυθιστεί εξαιτίας της αποξένωσής μας από τις καταστατικές ηθικές και πολιτικές μας αξίες. Χρειάζεται να αναθεωρήσουμε αρκετές από τις πρακτικές των τελευταίων δεκαετιών και να επιμείνουμε στις αρχές και τις αξίες του δικού μας κόσμου, αυτού της ελευθερίας. Τα ουκρανικά πεδία είναι ένας νέος Μαραθώνας, μια νέα Βιέννη. Εκεί θα κριθεί το αν ο κόσμος της ελευθερίας εξακολουθεί να διαθέτει το αξιακό σφρίγος και την άκαμπτη θέληση, που απαιτήθηκαν παλιότερα και απαιτούνται και σήμερα, για την ανάσχεση του δεσποτισμού, ώστε να τιμήσει την παρακαταθήκη του Ηροδότου.
* Ο κ. Γιώργος Στείρης είναι αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ.