Στα 16 της χρόνια μπήκε στο ίδρυμα που η ίδια έπρεπε να αποκαλεί «σπίτι». Ομως κανένα ίδρυμα δεν μπορεί να είναι ή έστω να λειτουργήσει σαν σπίτι. Θα παραμένει στην ψυχή και στο μυαλό κάθε παιδιού χώρος φιλοξενίας όπου βρέθηκε προσωρινά και κατ’ ανάγκην.
Οταν μιλάμε για τα παιδιά των ιδρυμάτων πρέπει να έχουμε πάντα στο πίσω μέρος του μυαλού μας ότι ο αποχωρισμός που βίωσαν είναι τραυματική εμπειρία, ακόμη κι αν απομακρύνθηκαν από ένα κακοποιητικό περιβάλλον. Η Ταξιαρχούλα στερήθηκε τους φίλους της, τον παππού της, έχασε τα πρόσωπα αναφοράς που είχε και, δυστυχώς, δεν μπόρεσε να βρει νέα μέσα στο ίδρυμα. Για κανένα λόγο δεν ένιωσε ξεχωριστή, οι κόποι της δεν αναγνωρίσθηκαν, οι πιο προσωπικές σχέσεις ήταν απαγορευμένες.
Θα μπορούσε να ήταν αλλιώς; Ναι, θα μπορούσε να ήταν και καλύτερα. Ωστόσο η ιδρυματική ζωή παραμένει βλαπτική για τα παιδιά που τη βιώνουν. Τα παιδιά των ιδρυμάτων μειονεκτούν στο επίπεδο της εκπαίδευσης, της κοινωνικής ζωής, της ψυχαγωγίας, στερούνται το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα.
Γι’ αυτό πρέπει να μας είναι ξεκάθαρο: δεν υπάρχουν «καλά» και «κακά» ιδρύματα. Τα ιδρύματα είναι de facto κακοποιητικά και πρέπει να κλείσουν. Αυτή είναι η συνθήκη η οποία πρέπει να διέπει τον σκοπό και τον τρόπο λειτουργίας τους, είτε είναι δημόσια, είτε ιδιωτικά, είτε εκκλησιαστικά.
Η μόνη αποδεκτή διάκριση μεταξύ ιδρυμάτων είναι σ’ αυτά που λειτουργούν έχοντας επίγνωση των συνεπειών της ιδρυματικής φροντίδας, τις οποίες προσπαθούν να αμβλύνουν, και σ’ αυτά που δεν αντιλαμβάνονται ή αδιαφορούν για τις βλαπτικές συνέπειές της. Δεν υποτιμώ καθόλου αυτή τη διάκριση! Ομως σε ό,τι κάνουμε, εμείς ως πολιτεία καθώς και οι φορείς παιδικής προστασίας, ένας πρέπει να είναι ο στόχος μας: να βγάλουμε τα παιδιά από τα ιδρύματα!
Η οικογενειακή αποκατάσταση των παιδιών γίνεται ο κύριος σκοπός των ιδρυμάτων, προτάσσεται ο σεβασμός στα δικαιώματα των παιδιών, η γνώμη του παιδιού μετράει.
Από την πρώτη στιγμή στο υπουργείο Εργασίας η αποϊδρυματοποίηση ήταν η κύρια προτεραιότητά μας. Καταγράψαμε όλα τα παιδιά που ζουν σε ιδρύματα, με δυσκολία ομολογώ, διότι δεν ήταν όλοι οι φορείς πρόθυμοι να συνεργασθούν. Τότε καταγράψαμε πάνω από 2.200 παιδιά. Με τις προσπάθειες αποϊδρυματοποίησης, σε 1,5 χρόνο μειώθηκαν σε 1.400. Χρειάσθηκαν επίσης πολλές και στοχευμένες παρεμβάσεις ώστε οι φορείς παιδικής προστασίας να συμμορφωθούν με το πνεύμα της αποϊδρυματοποίησης. Οταν ξεκινήσαμε, το σχέδιο οικογενειακής αποκατάστασης που συμπληρώνεται από τα ιδρύματα και είναι αναγκαίο για να πάει ένα παιδί σε υιοθεσία ή αναδοχή, έγραφε «δεν αποκαθίσταται» ή «επιστροφή στη φυσική οικογένεια» για πάνω από το 70% των παιδιών. Με άλλα λόγια, «μένει στο ίδρυμα».
Σήμερα για τη μεγάλη πλειοψηφία των παιδιών που ζουν σε ιδρύματα το σχέδιο οικογενειακής αποκατάστασης λέει «αναδοχή». Γι’ αυτό θελήσαμε να διευρύνουμε τη δεξαμενή των υποψήφιων αναδόχων. Διευρύναμε τα όρια ηλικίας, αναγνωρίσαμε το δικαίωμα της αναδοχής και υιοθεσίας σε ομάδες συμπολιτών μας που δεν μπορούσαν πριν, όπως πολίτες με βιολογικά παιδιά με αναπηρία ή οροθετικοί και οι πάσχοντες από ηπατίτιδα Β, διευκολύναμε τη συγκέντρωση των απαραίτητων δικαιολογητικών, θεσμοθετήσαμε μηνιαίο επίδομα αναδοχής, απλοποιήσαμε τη διαδικασία. Παράλληλα, για πρώτη φορά δημιουργήσαμε πλαίσιο λειτουργίας και αδειοδότησης των ιδρυμάτων. Μια εκκρεμότητα δεκαετιών. Η μοναδική προσπάθεια που είχε γίνει στο παρελθόν ήταν το 2014 και αποσύρθηκε λόγω αντιδράσεων των ίδιων των ιδρυμάτων μέσα σε δύο μήνες!
Στο πλαίσιο λειτουργίας, λοιπόν, των ιδρυμάτων, η οικογενειακή αποκατάσταση των παιδιών γίνεται ο κύριος σκοπός των ιδρυμάτων, προτάσσεται ο σεβασμός στα δικαιώματα των παιδιών, η γνώμη του παιδιού μετράει. Η στελέχωσή τους γίνεται απαραιτήτως με παιδοψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς, για να υπάρχει η φροντίδα κάθε παιδιού «σύμφωνα με τις ανάγκες του, τις δεξιότητές του και τα ενδιαφέροντά του», αλλά και με νομικούς ώστε να διεκδικείται η μέριμνα των παιδιών και να μπορούν να αποκατασταθούν σε θετές οικογένειες.
Θα πρέπει όμως να είμαστε ειλικρινείς. Η αποϊδρυματοποίηση είναι ζήτημα πολιτικής βούλησης και θεσμικών παρεμβάσεων, αλλά όχι μόνο. Χρειάζεται αλλαγή του κοινωνικού παραδείγματος: τα παιδιά που είναι σε ανάγκη, να στηρίζονται μέσα στην οικογένεια (φυσική, θετή ή ανάδοχη) και όχι χωρίς αυτήν. Αυτό είναι το στοίχημα και για να το κερδίσουμε πρέπει να συνεργαστούμε. Πολιτεία, φορείς και κοινωνία.
* Η κ. Δόμνα Μιχαηλίδου είναι υφυπουργός Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων.