Και όμως η έμφυλη ανισότητα αντιστέκεται κι επιμένει που θάλεγε και ο Σαββόπουλος!
Ποιος θα το περίμενε πως οι ανισότητες αντέχουν ακόμη στην ανώτατη εκπαίδευση και την επιστημονική έρευνα, και μάλιστα στις πιο προηγμένες Ευρωπαϊκές χώρες! Ενώ σήμερα είναι γυναίκες η πλειονότητα των αποφοίτων ανώτατης εκπαίδευσης και σχεδόν το 50% των κατόχων διδακτορικών τίτλων σπουδών, παρ’όλα αυτά λιγότερο από το ένα τρίτο των ερευνητών στην Ευρώπη είναι γυναίκες – οι περισσότερες στον δημόσιο τομέα και μόλις το 15% στη βιομηχανία. Ενώ οι γυναίκες αποτελούν την πλειονότητα του προσωπικού που υποστηρίζει διοικητικά την επιστημονική έρευνα, καταλαμβάνουν μόλις το ¼ των θέσεων ανώτατης διοίκησης (πρυτάνεις, κοσμήτορες, πρόεδροι ή διευθυντές ερευνητικών κέντρων, κ.λπ.).
Έμφυλο χάσμα σε βάρος των γυναικών εντοπίζεται όμως και στην υποβολή εργασιών για δημοσίευση σε επιστημονικά περιοδικά. Επίσης, οι γυναίκες υποεκπροσωπούνται μεταξύ των μελών ερευνητικών ομάδων (ειδικά ως επικεφαλής), ενώ αποτελούν μόλις το 10% των κατόχων διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας στην Ευρώπη (κατά τα έτη 2015-2018).
Εν ολίγοις, οι νέες γυναίκες ξεκινούν μεν με υψηλή μόρφωση και δεξιότητες, σε ίση αναλογία με τους άντρες, αυτό όμως δεν έχει αντίκρυσμα στην επαγγελματική σταδιοδρομία τους στην επιστήμη και στην ανώτατη εκπαίδευση. Η καριέρα αυτή για πολλές γυναίκες δεν απογειώνεται ποτέ. Παραμένουν σε χαμηλές βαθμίδες, με αποτέλεσμα να μειώνεται ο αριθμός των γυναικών που εξελίσσονται στις ανώτερες θέσεις. Είναι ενδεικτικό ότι ενώ αποτελούν το 40-45% των πρώτων δύο πανεπιστημιακών βαθμίδων, η παρουσία τους μειώνεται δραστικά στις ανώτερες βαθμίδες (π.χ. κάτω από το 25% στο επίπεδο του τακτικού καθηγητή). Οι ανισότητες αυτές είναι μεγαλύτερες σε χώρες της Νότιας Ευρώπης, όπως η Ελλάδα και η Ιταλία, λιγότερο στην Ισπανία, και διευρύνονται στις φυσικές επιστήμες, στη μηχανική και στην τεχνολογία από ό,τι στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές σπουδές.
Με απώτερο στόχο να εξαλείψει τις ανισότητες αυτές, η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) έχει αναπτύξει, κατά τα τελευταία 15 χρόνια, μια ολοκληρωμένη πολιτική. Η ισότητα των φύλων προσδιορίζεται ως θεμελιώδης προτεραιότητα του Ευρωπαϊκού Χώρου Έρευνας που διαμορφώνουν τα 27 κράτη μέλη και η κοινή ευρωπαϊκή πολιτική για την έρευνα και την καινοτομία. Τα κράτη μέλη είναι πλέον υποχρεωμένα να εφαρμόσουν πολιτικές προκειμένου να άρουν τις ανισότητες αυτές. Βασικό εργαλείο σε αυτή την προσπάθεια είναι τα Σχέδια Δράσης για την Ισότητα των Φύλων (ΣΔΙΦ).
Το ΣΔΙΦ αποτελείται από μια δέσμη δράσεων την οποία διαμορφώνει κάθε πανεπιστημιακό και ερευνητικό ίδρυμα με στόχο να άρει τις έμφυλες ανισότητες. Έχει τη μορφή επιχειρησιακού σχεδίου και πρέπει να ανταποκρίνεται στα χαρακτηριστικά, στις ανάγκες και στις προτεραιότητες του κάθε ιδρύματος. Οι κύριοι άξονες γύρω από τους οποίους διαμορφώνονται οι δράσεις είναι η εξισορρόπιση εργασιακής και προσωπικής ζωής, η ενίσχυση της παρουσίας των γυναικών σε θέσεις ηγεσίας και λήψης αποφάσεων, η εφαρμογή της ισότητας στις προσλήψεις και τις διαδικασίες προαγωγής και εξέλιξης, η ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου στο περιεχόμενο της διδασκαλίας και της έρευνας, καθώς και η αντιμετώπιση της σεξουαλικής παρενόχλησης και της έμφυλης βίας.
Tα ΣΔΙΦ σηματοδοτούν τη μετατόπιση της πολιτικής της ΕΕ από τις γυναίκες ως άτομα και τις επιλογές τους (η προσέγγιση του «να διορθώσουμε τις γυναίκες»), στη λειτουργία, στις δομές οργάνωσης, στις πρακτικές και τις νοοτροπίες που αναπαράγουν τις έμφυλες ανισότητες μέσα στα πανεπιστήμια και στα ερευνητικά κέντρα («να διορθώσουμε τους θεσμούς»).
Για την τρέχουσα χρηματοδοτική περίοδο (2021-2027), η ΕΕ για πρώτη φορά χρησιμοποιεί το «καρότο» μαζί με το «μαστίγιο»: προκειμένου να λάβει ένα πανεπιστήμιο ή επιστημονικό κέντρο ερευνητική χρηματοδότηση από την ΕΕ, οφείλει να έχει υιοθετήσει και να υλοποιεί ένα σχέδιο δράσης για την άρση των έμφυλων ανισοτήτων. Η προϋπόθεση αυτή έχει λειτουργήσει καταλυτικά. Έχει ωθήσει τα περισσότερα πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα τον τελευταίο χρόνο στη χώρα μας να διαμορφώσουν ΣΔΙΦ προκειμένου να συμμετάσχουν σε ερευνητικές προκηρύξεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και να λάβουν χρηματοδότηση. Κεντρικό ρόλο σε αυτή τη μαζική και εντυπωσιακή προσπάθεια που βρίσκεται σε εξέλιξη, κατέχουν οι Επιτροπές Ισότητας των Φύλων που έχουν συσταθεί σε κάθε ίδρυμα.
Το μεγάλο στοίχημα είναι η υλοποίηση των ΣΔΙΦ, ώστε να προαγάγουν συνθήκες μεγαλύτερης ισότητας στην ανώτατη εκπαίδευση και στην επιστημονική έρευνα. Ως τεχνοκρατικά εργαλεία, μπορούν να δημιουργήσουν μια ανατρεπτική δυναμική εντός των ιδρυμάτων αλλά και στην κοινωνία ευρύτερα. Ελλοχεύει, βέβαια, ο κίνδυνος, τα ΣΔΙΦ να αποτελέσουν μια γραφειοκρατική άσκηση επί χάρτου, μια τυπική προϋπόθεση, την οποία απλά τσεκάρει η διοίκηση ότι πληροί. Τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα πρέπει να αντιμετωπίσουν τα ΣΔΙΦ ως μία άνευ προηγουμένου ευκαιρία. Νοοτροπία που δυστυχώς δεν είναι διόλου εύκολο να επικρατήσει. Υπάρχουν εμπόδια, μεγάλες αντιστάσεις αλλά και ρίσκο σε αυτή την προσπάθεια, η οποία απαιτεί σημαντικούς ανθρώπινους και άλλους πόρους. Με χρηματοδότηση από το πρόγραμμα Active citizens fund των χωρών του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ) (EEA Grants), το Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ) θα διοργανώσει μέσα στον επόμενο χρόνο σειρά εργαστηρίων με σκοπό τη μεταφορά τεχνογνωσίας στο προσωπικό των ιδρυμάτων καθώς και τη διαμόρφωση και ανταλλαγή καλών πρακτικών που θα υποστηρίξουν τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα να υλοποιήσουν ΣΔΙΦ.
*Η κ. Ντία Αναγνώστου είναι Επιστημονική συνεργάτις, ΕΛΙΑΜΕΠ και Επίκουρη καθηγήτρια, Πάντειο Πανεπιστήμιο