Τα Χριστούγεννα του 2019, τα πρώτα της ως υφυπουργού Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων, με αρμοδιότητα τα θέματα Πρόνοιας, γνώρισε τον Παύλο. Φιλοξενούνταν σε δομή παιδικής προστασίας στην Αθήνα και ήταν ενθουσιασμένος γιατί θα έφευγε για τη Θεσσαλονίκη, καθώς ένα ζευγάρι θα τον υιοθετούσε. Η υιοθεσία την τελευταία στιγμή ακυρώθηκε και ο Παύλος έκανε απόπειρα αυτοκτονίας. Ευτυχώς τον πρόλαβαν, και εδώ και λίγες εβδομάδες, στα δέκα του χρόνια, ζει στην Κρήτη με τη νέα του οικογένεια. Η χαρά της Δόμνας Μιχαηλίδου είναι μεγάλη. «Κάθε παιδί που βγαίνει από ίδρυμα είναι για εμάς μια νίκη, μια δικαίωση. Αντισταθμίζει τη θλίψη και την αγωνία για όλα όσα αντιμετωπίζουμε», λέει καθώς ξεκινάμε να κουβεντιάζουμε τα θέματα στα οποία έχει αφιερώσει όλες τις δυνάμεις της: την παιδική προστασία και τη δύσκολη εξίσωση των αναδοχών/υιοθεσιών.
– Από τις μεταρρυθμίσεις που έχουν γίνει θα ήθελα να μου πείτε όχι ποια προχωρεί καλύτερα, αλλά ποια έχει «σκαλώσει».
– Η αναδοχή. Ο αριθμός των αναδόχων δυστυχώς παραμένει μικρός, γιατί οι πολίτες κατανοούν την αποϊδρυματοποίηση κυρίως ως υιοθεσία: θέλουν να πάρουν ένα παιδί μόνο με την προοπτική να το κρατήσουν.
– Δεν είναι εύλογο να φοβούνται οι ανάδοχοι ότι θα δεθούν με ένα παιδί που ενδέχεται να επιστρέψει στην οικογένειά του;
– Εχετε δίκιο. Περίπου 50% των παιδιών που δίνονται σε αναδόχους επιστρέφουν στους βιολογικούς γονείς τους. Αλλά πρέπει να είναι διαφορετικό το κίνητρο: η έγνοια για τα παιδιά, το να βγουν από τα ιδρύματα, όπως συμβαίνει σε άλλες χώρες. Η Γαλλία έχει 90.000 αναδόχους, εμείς 500. Εκεί βέβαια ο θεσμός της αναδοχής έχει ριζώσει στην κουλτούρα των ανθρώπων.
– Θα βοηθούσε αν δίνατε περισσότερα κίνητρα;
– Δίνουμε ελάχιστη χρηματική βοήθεια 325 ευρώ τον μήνα. Αλλά δεν πρέπει τα χρήματα να είναι η βασική παράμετρος μιας τέτοιας απόφασης. Σε χώρες όπου χορηγούνται μεγαλύτερα επιδόματα σε αναδόχους υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις κακομεταχείρισης ή παραμέλησης παιδιών, γιατί το κίνητρο κάποιων είναι το οικονομικό τους όφελος, όχι το να βοηθήσουν ένα παιδί. Γι’ αυτό πασχίζουμε να αλλάξουμε τη νοοτροπία της «πυρηνικής ελληνικής οικογένειας», που θέλει ένα παιδί οριστικά και αμετάκλητα δικό της. Η αναδοχή είναι βασικός μοχλός για την πλήρη αποϊδρυματοποίηση και στόχος μας είναι σε δέκα χρόνια να μην υπάρχουν πια ιδρύματα. Να μη συντρέχουν λόγοι να υπάρχουν δηλαδή, αφού θα έχουν μείνει άδεια…
Ο αριθμός των αναδόχων δυστυχώς παρα- μένει μικρός, γιατί οι πολίτες κατανοούν την αποϊδρυματοποίηση κυρίως ως υιοθεσία: θέλουν να πάρουν ένα παιδί μόνο με την προοπτική να το κρατήσουν.
– Μέχρι τότε τι θα έχει αλλάξει στη λειτουργία των δομών παιδικής προστασίας;
– Πολλά. Βάλαμε για πρώτη φορά προδιαγραφές στις δομές, παρά τον πόλεμο που δεχόμαστε.
– Πόλεμο από ποιους;
– Από δομές που αγωνιούν όχι για το πώς θα βρεθούν κατάλληλες οικογένειες για τα παιδιά τους, αλλά για το πώς θα έχουν περισσότερα παιδιά, άρα μεγαλύτερο τεκμήριο χρηματοδότησης. Επισκέφθηκα προ μηνών εκκλησιαστική δομή της περιφέρειας. Ο τοπικός μητροπολίτης αρνούνταν να γράψει τα κορίτσια που φιλοξενούνται εκεί στο εθνικό σύστημα αναδοχής. Οταν τον ρώτησα γιατί, μου απάντησε: «Από εμάς φεύγουν μόνο νύφες. Κάλλιο γαϊδουρόδενε, παρά γαϊδουρογύρευε». Αυτή η φράση θα με στοιχειώνει όσο ζω.
– Δηλώσατε ότι θεωρείτε αδικία να μην μπορεί να υιοθετήσει παιδί ένα ομόφυλο ζευγάρι, όπως συμβαίνει σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Πότε θα αποκατασταθεί η αδικία;
– Οπως και πολλά άλλα στελέχη της κυβέρνησης, έχω εκφράσει την άποψή μου, και ο πρωθυπουργός μας ακούει. Η αγάπη δεν έχει φύλο. Πιστεύω ότι θα δρομολογηθεί και αυτή η αλλαγή.
– Μέχρι πρόσφατα δεν ήταν γνωστός ο αριθμός των παιδιών που φιλοξενούνται σε δομές. Πόσα είναι τελικά;
– Καταφέραμε να τα μετρήσουμε, παρά την εναντίωση από τις περισσότερες δομές – δημόσιες, ιδιωτικές και εκκλησιαστικές. Ηταν 2.200 και τώρα είναι 1.400, δηλαδή 800 παιδιά έχουν βγει από τις δομές μέσα σε ενάμιση χρόνο. Και δεν μιλάμε για απλή καταμέτρηση. Για κάθε παιδί υπάρχει πλέον το ΑΣΟΑ, το Ατομικό Σχέδιο Οικογενειακής Αποκατάστασης, το οποίο περιλαμβάνει όλες τις πληροφορίες (ηλικία, φύλο, πόσα χρόνια είναι στο ίδρυμα) αλλά και ένα στοιχείο που είναι «κλειδί» για το μέλλον του: αν μπορεί να δοθεί για υιοθεσία (σε περίπτωση που η μέριμνά του έχει περάσει στο ίδρυμα), αν προορίζεται μόνο για αναδοχή ή αν βρίσκεται σε εξέλιξη η οικογενειακή του επανένωση. Υπάρχει βέβαια ως επιλογή και το να παραμείνει στο ίδρυμα, αν συντρέχουν συγκεκριμένοι λόγοι. Οταν οι δομές συνεργάστηκαν, μετά πολλών βασάνων, για την καταμέτρηση και πέρασαν τα παιδιά στο σύστημα, για τα επτά στα δέκα είχαν γράψει ότι επιλογή ήταν η παραμονή τους στο ίδρυμα –αν είναι δυνατόν!–, άρα έπρεπε να φύγουν από τo Eθνικό Πληροφοριακό Σύστημα Αναδοχής – Υιοθεσίας. Ελέγξαμε αυτές τις περιπτώσεις μία προς μία.
Τα ιδρύματα που δεν πρέπει να λειτουργούν πλέον κλείνουν
– Από τις δομές –δημόσιες, ιδιωτικές και εκκλησιαστικές– ποιες έχουν τα περισσότερα «αγκάθια»;
– Οι δημόσιες υστερούν σε ταχύτητα, λόγω υποστελέχωσης και γραφειοκρατίας, αλλά αποϊδρυματοποιούν τα παιδιά. Οι ιδιωτικές και οι εκκλησιαστικές, στην πλειονότητά τους αντιμετωπίζουν τα παιδιά ως δέλεαρ για την προσέλκυση δωρεών. «Δεν έχουμε θέρμανση», λένε κάθε χειμώνα κι ας έχουν πάρει χρήματα και από το Δημόσιο και από χορηγούς. Αλλά η θέρμανση είναι το λιγότερο. Την έλλειψή της θα τη διαπιστώσει ο κοινωνικός σύμβουλος που θα ελέγξει τη δομή. Η στελέχωση ήταν το πρόβλημα. Γι’ αυτό θέσαμε ουσιαστικές προδιαγραφές: κοινωνικοί λειτουργοί πρέπει πλέον να υπάρχουν παντού. Και νομικοί. Δεν γίνεται μια δομή να φιλοξενεί ένα παιδί επί χρόνια και να μην έχει διεκδικήσει τη μέριμνά του. Κάποιοι δυσαρεστήθηκαν, αλλά έχουμε στο πλευρό μας θεσμικούς παράγοντες, όπως ο Συνήγορος του Πολίτη, η UNICEF και τα Παιδικά Χωριά SOS, που μας στηρίζουν.
– Οι αλλαγές που προωθείτε, με δεδομένη την υποστελέχωση των κοινωνικών υπηρεσιών, δεν είναι σαν να προσπαθείτε να στηρίξετε έναν γίγαντα σε πήλινα πόδια;
– Δεν περίμενα ποτέ ότι θα διαπίστωνα τόσο μεγάλη ανάγκη στελέχωσης των υπηρεσιών με κοινωνικούς λειτουργούς. Προσπαθούμε να κάνουμε οικονομία δυνάμεων με καλύτερη οργάνωση, με εκπαίδευση και ψηφιακές διαλειτουργικότητες. Επίσης, βρήκα ένα «παράθυρο» και έγιναν κάποιες προσλήψεις. Κινητοποίησα, όμως, και τον ιδιωτικό τομέα.
– Το ζήτημα της παιδικής προστασίας είναι ένα ολόκληρο πλέγμα: η αποτελεσματικότητά του δεν εξαρτάται μόνο από το υπουργείο, αλλά και από τους δήμους και τις περιφέρειες…
– Πράγματι, είναι πολλοί οι… συνδαιτυμόνες. Η αλήθεια είναι ότι δεν έχω γνωρίσει πολλούς δημάρχους και περιφερειάρχες που να είναι «δοσμένοι» στην παιδική προστασία. Δεν έχω δει πουθενά την απόλυτη προτεραιοποίηση του θέματος, αλλά και πουθενά την πλήρη αδιαφορία. Δεν θέλω να είμαι άδικη απέναντί τους, έχουν χίλια πράγματα να κάνουν, όμως συνήθως το επιχείρημα είναι «τι να κάνουμε; Εχουμε λίγο κόσμο». Αυτό, βέβαια, δεν δικαιολογεί την κατάσταση που αντιμετωπίζουμε: οι κοινωνικές υπηρεσίες, όχι μόνο δεν στελεχώνονται επαρκώς αλλά και έχουν αποδεκατιστεί με αποσπάσεις, μεταθέσεις κ.ά.
– Οσοι βάζουν την υπογραφή τους σε περιπτώσεις ελέγχων δομών στις οποίες μετά διαπιστώνονται περιστατικά παραμέλησης ή κακοποίησης υφίστανται συνέπειες;
– Το περίφημο καθηκοντολόγιο, που ίσχυε μέχρι πρόσφατα, ήταν ασαφές, γεμάτο κενά. Το αλλάξαμε. Πλέον υπάρχουν ενιαίοι κανόνες παντού. Δεν γινόταν να συνεχιστεί το αλαλούμ: κάθε δήμος και κάθε περιφέρεια να έχουν τα δικά τους πρωτόκολλα και να τα εφαρμόζουν ad hoc. Ευθύνες έως τώρα δεν αποδίδονταν, γιατί ήταν δύσκολο να στοιχειοθετηθεί αμέλεια καθήκοντος, πόσο μάλλον σκοπιμότητα. Είμαι περίεργη να δω τι θα γίνει από εδώ και πέρα. Στην περίπτωση της ιδιωτικής δομής φιλοξενίας ηλικιωμένων στα Χανιά, για παράδειγμα, η Εισαγγελία θα ασκήσει διώξεις και στον ελεγκτικό μηχανισμό; Σε όσους τα έβρισκαν όλα ιδανικά όταν συνέτασσαν τις αναφορές τους;
– Η υπόθεση του ορφανοτροφείου της Αθήνας με τις καταγγελίες για ξυλοδαρμούς και σεξουαλική κακοποίηση, πώς εξελίσσεται;
– Εκλεισε! Δεν ήταν εύκολο. Για να συμβεί έπρεπε είτε το σωματείο που όριζε τη διοίκηση της δομής να την αλλάξει, είτε να το κάνει ο δήμος με την αιτιολογία ότι η συγκεκριμένη δομή δεν επιτελούσε τον κοινωνικό σκοπό της. Το σωματείο αρνήθηκε και ο δήμος επίσης, προφασιζόμενος διάφορα νομικά κωλύματα. Οπότε αλλάξαμε τον νόμο, δίνοντας στο υπουργείο τη δυνατότητα να παρεμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις. Σκεφτείτε ότι επρόκειτο για ιδιωτική δομή χωρίς κοινωνικούς λειτουργούς και ψυχολόγους, με παραμελητικό περιβάλλον. Ενώ σύμφωνα με το καταστατικό της έπρεπε να φιλοξενεί παιδιά ηλικίας από τριών έως έξι ετών, εκεί ζούσαν έφηβοι και βρέφη μαζί. Το κερασάκι στην τούρτα; Εν μέσω πανδημίας είχαν αδειάσει τον έναν όροφο του κτιρίου και τον είχαν νοικιάσει σε εταιρεία τηλεοπτικών παραγωγών για τα γυρίσματα σίριαλ. Στο εξής, λοιπόν, οι δομές που δεν πρέπει να λειτουργούν κλείνουν.